Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.
18 Karol V, zajêty sprawami w³oskimi, by³ nieobecny w Niemczech w latach 1522—1530. 17 Wyra¿enie E. G. Leonarda w: Histoire generale du Pro-testantisme, 2 vol., Paris 1961, I, s. 112. 18 Do nich skierowany by³ List do szlachty chrzeœcijañskiej narodu niemieckiego. 1§ Rozprzestrzenienie siê Reformy nie by³oby zapewne mo¿liwe bez wynalazku druku. Por. doskona³y artyku³ E. Einsteina, L'avenement de 1'imprimerie et la Reformê w: „Annales" listopad—grudzieñ 1971, s. 1355—1363. 28 Najostrzejsze z nich og³oszono 14 paŸdziernika 1529 roku. 21 Miêdzy innymi piêkny komentarz do Magnificat. ³t Ze prawdziwe s¹ jeszcze slowa: „Oto cia³o moje" (1527), (wiosna 1520) sprowadzi³ wype³niania obowi¹zków Przypisy 73 Kazanie o Wieczerzy Chrystusowej (1528), Krótkie kazanie o Naj- \etszym Sakramencie (1544). 21 Zaprzeczenie istnieniu czyœæca, 1530. 24 O wladzy kluczy, 1530. 85 Na szczególn¹ uwag¹ zas³uguj¹ komentarze do Ksi¹g Tonasza i Habakuka (1526) oraz do Listu do Galatów (1531). se Pierwsz¹ luterañsk¹ „Mszê niemieck¹" („kult", a nie „ofiarê") odprawiono 29 paŸdziernika 1525 roku w Wittenberdze. Ceremoniê chrztu zmieniono rok póŸniej. SpowiedŸ uszna by³a jedynie zalecana, porzucono kult obrazów. Zachowano za to œwiece o³tarze, ozdoby i szaty liturgiczne. ' '27 W traktacie zatytu³owanym O wladzy doczesnej i nale¿nym jej posluszeñstwie. ss przeciwko bandom chlopskich rozbójników i morderców. 29 E. G. Leonard, dz. cyt., I, s. 96. 3" J. Lecler, Histoire de la tolerance au siecle de la Reformê, 2 vol., Paris 1955, I, s. 213 (t³um. poi., Historia tolerancji w wieku Reformacji, 2 vol., I. W. Pax, Warszawa 1964). 81 D. Joris umar³ spokojnie w Bazylei, prze¿ywszy tam 12 ³at jako bogaty mieszczanin pod imieniem Jana z Brugii. 32 Por. ni¿ej, s. 114. s> O wladzy doczesnej...; W., XI, s. 264. T³um. franc, w: J. Lecler, dz. cyt., I, s. 164. " Fastenpostille; W., XVII, 2, s. 125. T³um. franc, w: J. Lecler, dz. cyt., I, s. 169. 85 Enders, Luthers Briefwechsel, V, s. 272. T³um. franc, w: J. Lecler, dz. cyt., I, s. 169. » Tam¿e, IX, s. 103. T³um. franc, w: J. Lecler, tam¿e, s. 169. 17 Cytaty pochodz¹ z: Erasme, Essai sur le libre-arbitre, Alger 1945, s. 39—73. Inne t³umaczenia francuskie w: Oeuvres de Luther, 10 vol., Geneve 1957 i nn. Por. tak¿e J. Boisset, Erasme et Luther, Libre et serf-arbitre, Paris 1962. 8 J. Courvoisier, Zwingli, theologien reformê, NeuchStel 1965. 19 Najwa¿niejsze z pism Zwingliego to: O sprawiedliwoœci Bo¿ej i ludzkiej, 1522; 67 Tez, 1523 oraz Wyjaœnienie do tych Tez; Commentarius de vera et falsa religione, 1525 dedykowany Franciszkowi I; Christianae fidei... brevis et clara expositio, 1536. 40 Cyt. za: E. G. Leonard, dz. cyt., I, s. 163. 11 Oeuvres de Luther, VIII, s. 105. 12 Jan Hauszgen, ur. w Wurtembergu w 1482 roku. " Cyt. za: E. G. Leonard, dz. cyt., I, s. 225, 44 Œwiadczy o tym szczególnie jego traktat z 1523 roku Niech nikt nie ¿yje dla siebie, lecz niech ka¿dy ¿yje dla bliŸniego, i jak mo¿na to osi¹gn¹æ. '-. okazji sejmu w 1530 roku zredagowano wiaæ trzy Wyznania: tzw. augsburskie (luterañskie), Wyznanie czterech miast oraz wyznanie zwolenników Zwingliego. 16 Bucer odmówi³ zgody na Interim augsburskie (por. wy¿ej, :. 54) i wyjecha³ do Anglii, gdzie zmar³ w Cambridge w 1551 roku. 47 Cyt. za: E. G. Leonard, dz. cyt., I, s. 232. 48 Cyt. za: E. G. Leonard, tam¿e, I, s. 228. Rozdzia³ III KALWIN A. ¯YCIE 1. M£ODOŒÆ Oko³o po³owy wieku XVI w momencie, kiedy ³uteravnizmo-wi zabrak³o jak gdyby rozpêdu, Kalwin doda³ Reformie nowych o¿ywczych si³. Urodzony w Noyon w 1509 roku Jan Cauvin (Calvinus) przeznaczony by³ przez rodziców do stanu duchownego. Jego ojciec, inteligenty i ambitny, by³ najpierw kancelist¹ miejskim, nastêpnie adwokatem trybuna³u duchownego, urzêdnikiem skarbowym i sekretarzem biskupa, a wreszcie prokuratorem kapitu³y katedralnej. Biskup i w³adca Noyon, Karol de Hanguest, trzyma³ wiêc pieczê nad karier¹ dzieci Gerarda Cauvin, w tym kariery Jana, który w wieku 12 lat otrzyma³ swoje pierwsze beneficjum, a w roku 1527 — nastêpne. Te dochody pozwoli³y na op³acenie studiów m³odego Kalwina najpierw w jego rodzinnym mieœcie, potem w paryskim College de la Marche, a przede wszystkim w College de Montai-gu. Tam w³aœnie, gdzie w³ada³ srogi Noel Bedier, zaciêty przeciwnik „luterañskiej herezji", oraz niejaki Tempete -horrida tempestas — Kalwin w przeciwieñstwie do Erazma nie wydawa³ siê byæ szczególnie nieszczêœliwy. Tam równie¿ zetkn¹³ siê byæ mo¿e po raz pierwszy z ideami Lutra, którego w swych pismach atakowa³ jeden z profesorów Kalwina, Jan Mair. W Montaigu otrzyma³ wykszta³cenie scholastycz-ne, ale spotyka³ nadto humanistów, bardziej lub mniej bliskich ideom reformatorskim: np. swego kuzyna Olivetana, Wilhelma Kapa z Bazylei, nadwornego lekarza Franciszka I i przyjaciela Budeusa. ¯ycie Kalwina 75 W roku 1529 na proœbê ojca opuszcza Kalwin Pary¿, udaj¹c siê do Orleanu, aby z teologii przerzuciæ siê na prawo. Ge-•ard Kalwin popad³ w konflikt z kapitu³¹ w Noyon: maj¹c dopilnowaæ likwidacji spadku po dwóch kanonikach, nie umia³ siê odpowiednio rozliczyæ, dosta³ wiêc naganê, skrytykowano go i wkrótce ekskomunikowano. W tych okolicznoœciach wola³ bez w¹tpienia, by syn Jan poœwiêci³ siê s¹downictwu i administracji. W Orleanie, potem w Bourges na uniwersytecie, któremu Ma³gorzata d'Angouleme przywróciæ chcia³a œwietnoœæ, uczêszcza³ Kalwin na wyk³ady przeró¿nych, acz œwietnych mistrzów: Piotra de 1'Estoile, „niezaprzeczalnego ksiêcia" prawa, mediolañczyka Alciatiego, zarozumia³ego i gardz¹cego „barbarzyñcami", ale mówi¹cego œwietn¹ ³acin¹ i u-miej¹cego teksty prawnicze umieszczaæ w ich historycznym kontekœcie. Kalwin bêdzie póŸniej doskona³ym znawc¹ ³aciny, a umiejêtnoœci prawnicze przydadz¹ mu siê w Genewie. W Bourges, jak i w Orleanie dziêki Niemcowi Melchiorowi Wolmarowi, którego by³ zreszt¹ goœciem, uczy³ siê greki