Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.

Natomiast pominienrf całkowicie techniczną i organizacyjną stronę zagadnienia. Wśród wymienionych zawodów odrębne miejsce zajmowały wójtostwa oraz posiadłości młynarzy i rudników, ponieważ łączyło się z nimi wyodrębnione trwałe wyposażenie w ziemi. Na terenie wsi znajdujemy bowiem, oprócz obszarów wydzielonych kmieciom, ogrodnikom i karczmarzom, ziemie pozostające w posiadaniu szlachty, duchowieństwa, wójtów i czasem młynarzy oraz rudników. Dziedziczne włości szlacheckie nie wchodzą w zakres naszych badań. Czasem jednak, w wyniku trudności zużytkowania pewnych terenów, czy też z innych względów, włóki chłopskie oddawano szlachcie w czasową dzierżawę, wyznaczając z nich opłaty odpowiadające mniej więcej normom przyjętym w stosunkach z chłopami. Stosunki te jednak miały charakter przejściowy, nie były zjawiskiem 148 częstym i mogą interesować raczej badacza drobnej szlachty. Dla chłopów szlachta ta stanowiła rodzaj konkurenta do obszarów przeznaczonych w zasadzie do chłopskiej eksploatacji. Istnieje jednak wyraźna tendencja obsadzania gruntów wiejskich chłopami, prawdopodobnie z tego względu, że od nich można było uzyskać świadczenia wyższe i w dogodniejszej formie. Dlatego nie ma potrzeby zajmować się tą sprawą. Te same uwagi dotyczą ziem pozostających trwale lub czasowo w rękach mieszczan. Również nie ma potrzeby poświęcać więcej uwagi terenom poddanym eksploatacji duchowieństwa lub osób z nim związanych, ponieważ pozostawały one trwale poza zasięgiem gospodarki chłopskiej. 1. WÓJTOSTWA Sołectwa, zwane na naszym terenie wójtostwami, stanowią niewątpliwy przedmiot naszych zainteresowań. Jakkolwiek bowiem pozostawały one często w posiadaniu szlachty lub czasem mieszczan, poważna ich liczba znajdowała się jednak w rękach chłopskich. Wiązał je też ze wsią stosunek wzajemny wynikający z obowiązków i uprawnień wójtowskich. W interesującym nas czasie znaczna część wójtostw ulega likwidacji, uposażenie ich obracane było na folwark albo"— rzadko zresztą — przechodziło do rąk chłopskich. Włóki wójtowskie były trwale wydzielone z obrębu wsi, dziesięciny z nich oddawano często do innych instytucji i pamięć o ich odmiennej przynależności przechowywała się nieraz znacznie dłużej aniżeli samo wójtostwo. Wśród badanych 198 wsi królewskich województwa mazowieckiego znaleźliśmy wzmianki o istniejących w nich w jakimś czasie wójtostwach w odniesieniu do 109. Z tego 23 wójtostwa zostały już przed 1564 r. wykupione, a jedno musiało ulec temu samemu losowi, skoro w 1564 r. trzymali je w najmie chłopi*. Prawdopodobnie wykupowi uległo także wójtostwo wsi Przytuły, które w 1564 r. pozostawało w rękach „wojewodzica", a w 1616 r. trzymał je jakiś szlachcic pełniący funkcję wybraniecką. W dwóch przypadkach wydzielono wójtom las na zamianę, nie wiadomo jednak, czy zachowali oni swe wójtowskie uprawnienia 2. Nie wiadomo też, czy posiadali jakieś uprawnienia wójtowie określeni mianem „Kochani", którzy osadzeni zostali na osobnej „dziedzińce" z „młynikiem" koło wsi Iwowe, opłacając z niej łącznie 7 zł 16 gr. 1 Bródno, Bądków, Rąbków, Wola Starogrodzka, Radzików, Łątczyn, Bronowo, Borzejowo, Wola Zambrowska, Grabowica, Giełczyn, Janowo, Smrock, Korytnica, Sękocin, Moglno, Chrosna, Róża, Latonice, Butki, Kędzierowo, Zaszków, Toczyska. Nadto wykupiono na folwark wójtostwo w Wiznie i Stanisławowie. LM 1564 f 90v, 126v, 172, 184, 339, 420v, 453, 454v, 485v, 491v, 542, 548v, 683v, 119, 332 a, 186v, 229v, 349v, 404v, 449v, 624; 227a; LM 1569 f 68v (Kozina); LM 1564 f 434, 695v. - Jadów i Zawiesijajca (LM 1564 f 605v—610v); Przytuły (ibidem f 440v, LM 1616 f 317). 149 W 1613 r.3 oprócz wójtów „Kochanych" wymieniono we wsi Iwowe l włókę wójtowską, której posiadacz pełnił funkcje wójtowskie także we wsi Oleksianka. Ponadto godne zanotowania są 2 inne przypadki, gdy dotychczasowi wójtowie, z pewnością chłopi, broniąc się widocznie przed skupem, podjęli się pełnić na równi z kmieciami wszelkie powinności chłopskie 4. Oprócz wykupu całkowitego mamy do czynienia z wykupem częściowym, gdy dawni posiadacze rezygnowali z części posiadłości, aby zachować pozostałą. Z takimi wypadkami spotkaliśmy się czterokrotnie, przy czym z 4 do 6 włók wójtostwa pozostawały l lub 2 włóki5. W sumie mamy więc do czynienia, jak się zdaje, z 30 wypadkami likwidacji wójtostwa i czterokrotną częściową likwidacją jego uposażenia. W 19 wypadkach ziemię obrócono na folwark, w jednym częściowo na folwark, częściowo obsadzono chłopami. Dwa wójtostwa wydzierżawiono chłopom za opłatą, na jednym osadzono chłopów6. Cztery wójtostwa dzierżawił starosta lub ktoś ze szlachty. Dwaj wójtowie, którzy uzyskali ziemię w zamianie, pochodzili z niewiadomego terenu, dwaj inni pozostali na swych ziemiach, tracąc przywileje wójtowskie7. O pozostałych brak informacji. W rezultacie w 1564 r. wśród 198 wsi 78 posiadało aktualnie istniejące wójtostwa. Spośród nich nie znamy dalszych losów 23 obiektów. Wójtostwa w Gromadzynie i Młocinach uległy prawdopodobnie likwidacji, ponieważ brak o nich wzmianki w lustracji 1616 roku8. Pozostałe wójtostwa przetrwały do końca badanego okresu w niezmienionym na ogół składzie. Jednocześnie zjawiło się nienotowane wcześniej wójtostwo w Sarnowej Górze, a w Latonicach, gdzie wójtostwo zostało w 1564 r. wydzierżawione chłopom, znajdujemy w 1616 r. wyposażonego w przywilej s-zlachcica9. Wreszcie dowiadujemy się, że powołane po 1564 r. wójtostwo w Iwowym rozciągało swą władzę także na wieś Oleksianka 10. Nasuwa to przypuszczenie, że także inni wójtowie mogli pełnić swe funkcje we wsiach pozbawionych tej instytucji. Przejdziemy do województwa rawskiego. Wzmianki o wójtostwie znajdujemy tu w stosunku do 29 na ogólną liczbę 43 wsi, przy czym w 1564 r. było 25 aktualnych wójtostw. Wiemy już, że skup sołectw 3 LM 1564 f 221v a; ASK XLVI 147a f 69, 103 i 68, 102. 4 Jagodne i Goździk (LM 1564 f 209, 212). 5 Lewice, Kupiski, Borkowo, Czerwone (LM 1564 f 350v, 502, 525, 534v). 6 Toczyska, Latonice, Grabówka (LM 1564 f 227a, 349v, 491v). W Latonicach osadzono następnie szlachcica opatrzonego przywilejem (LM 1616 f 209). 7 Iwowe, Zawiesijajca, Jagodne, Goździk (LM 1564 f 221v a, 610v, 209, 212v). 8 LM 1616 f 96v, 412. 9 LM 1616 f 221 Por. przypis 00. 10 Por. przyp. 3. Również wójt Gąbina pełnił funkcje we wsi Kozice (LR 1564 s. 104. 150 nie odegrał roli w tworzeniu się folwarków na tym terenie