Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.

Zachowania reaktywne lub reaktywno-nawykowe charakteryzują najniższy poziom struktur systemu, czyli tzw. pierwotne mechanizmy regulacji. Są efektywne w sytuacjach stereotypowych, ustabilizowanych lub powtarzalnych. Jak wielokrotnie podkreślano, kardynalną właściwością złożonych i wysoko zorganizowanych systemów żywych jest jednakże teleonomiczność, która wykracza nie tylko poza wczesnobehawiorystycz-ne widzenie człowieka w ramach schematu bodziec-reakcja [S-R], ale i późniejszą statyczną formułę o zewnętrzno-wewnętrznym uwarunkowaniu zachowania się [S-O-R, gdzie O oznacza czynniki wewnętrzne]. Jednocześnie trzeba pamiętać, że nie bezruch, spokój i bierność jest stanem normalnym systemu żywego, ale aktywność, dlatego „obniżanie się poziomu aktywności uważane może być za przejaw patologiczny, zaś obniżenie się jej do zera jest równoznaczne ze śmiercią" (Tomaszewski, 1985, s. 65). Właśnie dzięki głównie teleonomiczności oraz aktywności kształtują się wyżej zorganizowane zachowania celowe systemu, związane z rozwojem struktur poznawczych (informacyjnych), czyli wyższych mechanizmów regulacji, a przystosowane do sytuacji niestereotypowych, zmiennych, nowych, problemowych oraz trudnych (zob. rozdz. System poznawczy). Istotą zachowania się celowego jest ukierunkowany przebieg, zmierzający do osiągnięcia określonego, końcowego stanu rzeczy (celu, wyniku) przez zmianę lub przekształcenie sytuacji istniejącej (początkowej) w sytuację zamierzoną (końcową). W złożonym organizowaniu ukierunkowanego zachowania celowego podstawową rolę odgrywa antycypacja (przewidywanie) jego wyniku. W psychologii osobowości do zaznaczenia ważnej funkcji antycypacji w kierowaniu przebiegiem działalności celowej człowieka używa się wielu różnych terminów, np. zamiar, postanowienie, oczekiwanie, nastawienie, tendencja determinująca, schemat operacyjny, program, plan, hipoteza itp. Według Tomaszewskiego (1985) „najodpowiedniejszy jest termin «zadanie», w którego treści najsilniej podkreślony jest związek między stanem wyjściowym, w którym antycypacja się 138 kształtuje, a stanem końcowym, jaki ma być dopiero zrealizowany" (s. 67). Jednolita interpretacja napływających informacji sprawia, że wywołują one nie przypadkowe i chaotyczne zachowania reaktywne, lecz zachowania celowe, uporządkowane odpowiednio do zadań. Zachowanie się celowe wstemu jest więc procesem rozwiązywania sytuacji zadaniowych. W praktyce sytuacje zadaniowe mogą mieć więcej niż jedno rozwiązanie, a każde z nich może być osiągalne za pomocą więcej niż jednego rodzaju zachowania się. Tego typu sytuacje określamy sytuacjami decyzyjnymi, wymagają one bowiem decyzji, którą z możliwości zaakceptować jako zadanie do wykonania. Pojęcie wyniku, tj. rzeczywiście osiągniętego stanu rzeczy, trzeba wyraźnie odróżniać od pojęcia celu (stan rzeczy antycypowany). Między zamierzonymi a rzeczywistymi stanami rzeczy istnieją zawsze mniejsze lub większe rozbieżności, będące skutkiem błędów zachowania się bądź decyzji. Zachowanie się celowe, wynikające z sytuacji zadaniowej oraz zmierzające do jej rozwiązania [Z-W, czyli zadanie-wynik], znajduje się na wyższym poziomie organizacji niż zachowanie reaktywne, stanowiące reakcję na zdarzenia poprzedzające [S-R]. Zachowanie reaktywne funkcjonuje w ramach zachowania celowego [Z/S-R/W]: w pierwszym przypadku reagowanie odbywa się zgodnie z uprzednim doświadczeniem, w drugim — zgodnie z antycypacją przyszłości. Są to dwa różne poziomy mechanizmów regulacji i integracji zachowania się systemu. Zadaniu podporządkowane są nie tylko zewnętrzne (otoczenie systemu), ale i wewnętrzne (struktura systemu) czynniki regulacyjne zachowania się, co można wyrazić ogólną formułą: Zachowanie celowe = Z/S-O-R/W gdzie Z - zadanie, S - bodźce, O - czynniki wewnętrzne, R - reakcje, W - wynik. „Zachowanie się celowe — pisze Tomaszewski (1975, s. 508) - jest zorganizowane według trzech zasad równocześnie: przypadkowego dopływu bodźców aktualnych (odruchy), doświadczeń z przeszłości odpowiadających sytuacjom powtarzalnym (nawyki) i antycypacji przyszłości (zadania). Zasady te tworzą układ hierarchiczny, w którym zadanie spełnia nadrzędną rolę organizującą. Tej nadrzędnej roli zadania odpowiada również odbicie zachowania się w świadomości działającego podmiotu, który uświadamia sobie przede wszystkim cel, jaki ma być osiągnięty, mniej zaś wyraźnie sam przebieg czynności w znacznym stopniu wykonywanych automatycznie, i w bardzo małym stopniu uświadamia sobie bodźce, które uruchamiają i nieustannie podtrzymująjego aktywność". O ile w wyjaśnia-niu przebiegu zachowania się reaktywnego można odwołać się do schematu regulacji sensoryczno-motorycznej z udziałem mechanizmów aktywacji 139 (wahania poziomu aktywacji w zależności od następstwa bodźców), o ty[e zrozumienie zachowania się celowego, regulowanego nie tylko na zasadzie energetycznej, lecz informacyjnej, wymaga zrozumienia złożonego procesu przetwarzania informacji. W zaburzeniach osobowości pod wpływem czynników wewnętrznych i zewnętrznych, współdziałanie wymienionych trzech zasad organizacji zachowań celowych może ulec zakłóceniu, powodując uniezależnienie się podrzędnych i bardziej elementarnych zasad od organizującego wpływu zadania, a tym samym regresję zachowania się do poziomu reaktywnego (np. ten typ zakłóceń występuje szczególnie wyraźnie w psychozach lub uszkodzeniu płatów czołowych mózgu). Wpływ na dezorganizację zachowania się celowego i „usamodzielnianie się" (dysocjacja) mechanizmów reaktywnych ma również wahanie optymalnych poziomów stymulacji i aktywacji — zarówno ich wyraźne obniżenie, jak i nadmierne podwyższenie (np. w stanie silnego napięcia emocjonalnego czy lęku). Z punktu widzenia ogólnych mechanizmów regulacyjno-integracyjnych zachowania się człowieka, zaburzenia osobowości będą ogólnie wyrażały się: ¦ Mniejszą lub większą autonomią funkcjonalną zachowań reaktywnych. ¦ Przewagą zachowań reaktywnych nad zachowaniami celowymi, szczególnie w sytuacjach nowych, trudnych i zagrażających. ¦ Niskim stopniem organizacji zachowań celowych. ¦ Małą skutecznością w rozwiązywaniu sytuacji zadaniowych i problemowych. ¦ Nieumiejętnością radzenia sobie z sytuacjami decyzyjnymi. ¦ Tendencją do utrwalania i schematyzacji wzmacnianych pozytywnie zachowań celowych. ¦ Słabą zdolnością do antycypacji. ¦ Brakiem tolerancji na przeciążenie stymulacyjne. ¦ Silnym wpływem stanu emocjonalnego na przebieg zachowania się celowego