Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.
Krytyka Mischela jak i innych badaczy podważających spójność sytuacyjną cechy wpłynęła na badania nad osobowością w ujęciu cech co najmniej w dwojaki sposób. Po pierwsze, na okres około 20 lat popularność teorii podkreślających znaczenie cechy istotnie się zmniejszyła, ustępując pola Podstawowe kategorie służące do opisu różnic indywidualnych innym teoriom osobowości, takim jak teorie zorientowane na społeczne uczenie się, teorie dynamiczne czy też poznawcze. Po drugie, psychologowie postrzegający osobowość z punktu widzenia cechy (np. Buss, 1989; Costa i McCrae, 1992a; Epstein, 1979, 1984; Eysenck i Eysenck, 1985; Stagner, 1984) zgromadzili argumenty ukazujące, w jakich warunkach i okolicznoś- ciach sytuacja (środowisko) pozwala przewidywać zachowanie, a w jakich umożliwia takie przewidywanie cecha (osoba). Kolosalną rolę w debacie na temat spójności sytuacyjnej cechy odegrał Seymour Epstein (1979, 1984). Na podstawie licznych badań własnych oraz analizy wyników cudzych badań wykazał on, że zarówno spójność czasowa (stałość), jak i spójność sytuacyjna cech są funkcją agregacji dokonanych pomiarów. Jednorazowy pomiar jest mało rzetelny, a co za tym idzie, także mało trafny, obciążony jest bowiem specyfiką sytuacji, w jakiej się go dokonuje. Dzięki agregacji zachowań w wielu odcinkach czasu i w wielu różnych sytuacjach, z których każda dokłada małą cząstkę do ogólnej warian- cji, możliwe jest przeprowadzenie wysoce rzetelnych i trafnych pomiarów cechy. Otrzymane przez Epsteina współczynniki stałości, kiedy agregowano dane w przeciągu kilkunastu dni, często wahały się w granicach 0,80-0,90, a międzysytuacyjne wskaźniki cech, w których porównywano pomiary psy- chometryczne z danymi laboratoryjnymi oraz z ocenami dokonywanymi na podstawie obserwacji zachowania uzyskiwały wartości dochodzące do 0,60. Agregacja międzysytuacyjnych danych ilustruje spójność cechy r%g* Epstein (1979), odwołując się do danych Hartshorne'a i Maya nad pomiarami uczciwo- ści dokonanymi w latach 1920., stwierdza, że kiedy uwzględnia się średnią współ- czynników interkorelacji uzyskanych na podstawie 23 testów mierzących uczciwość w różnych sytuacjach - tak jak to uczynili wymienieni badacze - współczynnik korelacji wynosi jedynie 0,23. Jednak gdy dokonane pomiary uczciwości zagregowano, ujmując je w jeden wynik, rzetelność współczynnika wzrosła do 0,73. Ten wynik, ilustrujący dużą spójność międzysytuacyjną, podkreśla rolę agregacji danych, kiedy dokonujemy , pomiaru dowolnej cechy osobowości. Pod wpływem krytyki przeciwników koncepcji cech zwolennicy tego konstru- ktu podjęli próby odpowiedzi na pytanie, w jakich okolicznościach wariancja zachowania jest głównie uwarunkowana czynnikami zewnętrznymi (środowis- kiem), a w jakich zależy przede wszystkim od posiadanych cech (zob. tabela 2.1). Dyskusję poświęconą tej problematyce, w której uczestniczyło wielu badaczy (np. Buss, 1989; Matthews i Deary, 1998), podsumować można następująco. • Badania jednorazowe faworyzują środowisko jako czynnik determinujący zachowanie „tu i teraz". Badania wielokrotne, dzięki temu, że pozwalają na wydobycie tego, co wspólne w zachowaniu, faworyzują rolę cech. • Obserwacja krótkotrwała ujawnia rolę środowiska jako determinanty za- chowania, zaś obserwacja prowadzona przez długi okres daje możliwość uchwycenia tendencji do określonych zachowań (ujawnia rolę cechy). 29 Rozdział 2 Tabela 2.1. Okoliczności, w których środowisko lub cecha tłumaczą najtrafniej wariancję zachowania Okoliczności Dominujący wkład w wariancję zachowania środowisko cecha Powtarzalność obserwacji zachowania Czas trwania obserwacji zachowania Stopień różnorodności zachowań Możliwość wyrażania zachowań Możliwość wyboru sytuacji Możliwość tworzenia sytuacji Znajomość sytuacji Rodzaj sytuacji obserwacja jednorazowa krótki pojedyncze akty zachowania ograniczona brak nie istnieje nowa eksperyment obserwacja wielokrotna długi wielość i szeroki zakres zachowań swobodna nieograniczona istnieje znajoma ? sytuacja naturalna 30 • W pojedynczym akcie zachowania lub w pojedynczej reakcji ujawnia się głównie rola środowiska, zaś w szerokim zakresie i różnorodności aktów zachowania i reakcji - rola cechy