Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.

Niestety, spotyka się w psychologii badania empiryczne, które nie spełniają zasady in- tersubiektywności. Nie można ich tedy - wbrew temu, co sądzi o ich „naukowych" walorach sam badacz - traktować poważnie, jako spełniających współczesne standardy metodologiczne. Przedstawione dwa modele badań empi- rycznych precyzyjnie formułują wymagania metodologiczne i dostarczają - z metodolo- gicznego punktu widzenia - wiedzę naukową o wysokim stopniu pewności, więc tylko im poświęcimy niniejszy rozdział. Oczywiście ma on jedynie charakter wprowadzający. Za- interesowany Czytelnik powinien sięgnąć po teksty wskazane w literaturze zalecanej. PODSTAWOWE MODELE BADAWCZE 357 10.1 Model eksperymentalny O mocy eksplanacyjnej (wyjaśniającej) wie- lu teorii i szczegółowych twierdzeń nauko- wych w psychologii zdecydowało i to, że były one poddane surowym testom empirycznym, przeprowadzanym zgodnie z metodologiczny- mi standardami modelu eksperymentalnego, który - i nie ma w tym stwierdzeniu cienia przesady - określa najbardziej metodologicz- nie precyzyjną i jednocześnie bardzo wymaga- jącą drogę dochodzenia do prawdy naukowej. Oczywiście nie każde badanie empiryczne za- sługuje na miano eksperymentalnego. To, że psycholog „coś" robi z osobami ba- danymi czy ze zwierzętami w swoim laborato- rium, jeszcze nie oznacza, iż przeprowadza on eksperyment - tak jak to się przyjęło mówić w języku potocznym. Aby dane badanie empi- ryczne można było określić mianem badania eksperymentalnego (w skrócie: ekspery- mentem), musi ono spełnić kilka rygory- stycznych kryteriów ujętych w jego modelu. Inaczej badanie to będzie jedynie udawało prawdziwy eksperyment. W następnym para- grafie niniejszego rozdziału scharakteryzu- jemy owe kryteria, aby następnie przejść - w kolejnych paragrafach - do szczegółowej charakterystyki problemów metodologicz- nych, jakie rodzi - w świetle współczesnej wiedzy metodologicznej - psychologiczne eksperymentowanie. 10.1.1 Charakterystyka modelu eksperymentalnego W najogólniejszym sformułowaniu badanie eksperymentalne można scharakteryzować jako takie, które umożliwia udzielenie ścisłej odpowiedzi, w dobrze kontrolowanych wa- runkach (najlepiej laboratoryjnych, ale bada- nie można także prowadzić w warunkach te- renowych) , na pytanie, czy dana zmienna jest rzeczywistą przyczyną jakiejś innej zmien- nej (traktowanej jako skutek), a jeżeli tak jest, to jaka zależność zachodzi między nimi. To określenie eksperymentu jest zbyt ogólne, aby można było od razu przejść do przeprowadzenia badania eksperymentalne- go. Kilka pojęć wymaga bowiem doprecyzo- wania. Najprościej będzie dookreślić zmien- ne, o których mowa w powyższym opisie badania eksperymentalnego. I tak, zmienna, która jest „przyczyną", to zmienna niezależ- na główna, określana też mianem zmiennej eksperymentalnej, postępowania ekspery- mentalnego, zabiegu eksperymentalnego. Natomiast zmienna, która jest „skutkiem", to zmienna zależna. W jaki sposób psycholog musi postępować, aby mógł uznać daną zmienną niezależną za rzeczywistą przyczynę danej zmiennej zależnej? Odpowiedź na to py- tanie formułuje się następująco: psycholog powinien manipulować daną zmienną nieza- leżną główną i równocześnie obserwować, czy (i jakie) zmiany wywołuje owa manipula- cja w zmiennej zależnej. Jak już wiemy (zob. rozdz. 9.), aby jakaś właściwość mogła być uznana za zmienną, musi ona przyjmować dla obiektów, których dotyczy (w wypadku psychologii będą to na ogół osoby), wartości ze zbioru co najmniej dwuelementowego. W takim sensie najprost- szą zmienną jest płeć (metrykalna), gdyż dla każdej osoby przyjmuje ona zawsze tylko jed- ną z dwóch wartości: „kobieta" lub „mężczyz- na"; albo zmienna odpowiedzi osoby badanej na jakieś pytanie w teście psychologicznym: „udzieliła poprawnej odpowiedzi", „udzieliła błędnej odpowiedzi". Manipulowanie zmienną (zmiennymi) polega na tym, że poszczególnym osobom uczestniczącym w danym badaniu ekspery- mentalnym psycholog przydziela jakąś war- tość zmiennej niezależnej i obserwuje, jaką tó wywoła „odpowiedź" zmiennej zależnej. W najprostszym wariancie badania ekspery- 358 METODOLOGIA BADAŃ NAUKOWYCH I DIAGNOSTYCZNYCH mentalnego będzie to jedna z dwóch możli- wych wartości. Czy psycholog może, w spo- sób całkowicie dowolny, przydzielać wartości danej zmiennej niezależnej głównej osobom badanym? Nie, ponieważ łatwo można by go posądzić o stronniczość