Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.
Stara się uatrakcyjnić dialogowy spektakl poprzez powiększenie ansamblu, ruch sceniczny, zmianę miejsca możliwą do zrealizowania w technice symultanicznej ( -»teatr). Wszystko to są środki wypróbowane w dramatycznym repertuarze sceny popularnej, na którą zapewne przeznaczał swój utwór. Upodobnienie do dramatu, nie naruszające zresztą gatunkowej dominanty, jest więc tu, jak i w innych dialogach XVI-wiecznych, zjawiskiem wtórnym, funkcją teatralności, a nie odwrotnie. Dialog zajmuje też ważne miejsce w repertuarze teatrów szkolnych. Wydaje się, że przynajmniej w fazie początkowej (w. XVI i początek XVII) spektakle dialogowe urządzano z troską o atrakcyjność wystawy, a szczególnie kostiumów postaci alegorycznych i mitologicznych. Później dopiero wskutek zakazów władz zakonnych dialog stał się gatunkiem recytacyjnym, wystawianym bez kostiumów i dekoracji. Charakterystyczną dla w. XVIII formę dialogów szkolnych stanowią tzw. „akty", czyli scenariusze fikcyjnych (czasem historycznych) procesów sądowych. Ich realizacje stoją na pograniczu teatru i ćwiczeń retorycznych. Wiek XVII kontynuuje wcześniejszą tradycję, przywracając nawet średniowieczny typ „dialogów u progu" (Rozmowa albo lament duszy i dala potępionych, 1609) i „sporów o wyższość" (J. Li-bickiego Somnium prodigiosum de vino et aqua, 1647). Ze zmianą sytuacji wyznaniowej i politycznej rzadsze stają się natomiast dialogi polemiczne. Aktualne funkcje propagandowe ustępują spokojnemu rozważaniu problemów z różnych punktów widzenia w dialogu partnerów równorzędnych (Ł. Opalińskiego Rozmowa plebana z ziemianinem, datowana w tytule na r. 1641). Z nową inspiracją francuską wiązać można pojawienie się „rozmów zmarłych" (Rozmowy umarłych Polaków, 1720— 1728). Na szczególną uwagę zasługują Rozmowy Artaksesa i Ewandra (1683) S. H. Lubomir-skiego, które stanowią przejście od staropolskiego dialogu typu Dworzanina polskiego Górnickiego ku oświeceniowej „powieści rozmownej", jaką najlepiej reprezentuje Pan Podstoli Krasickiego. Lit.: R. Hirzel, Der Dialog. Ein literarhistorischer Yersuch, Leipzig 1895; W. Artelt, Die Quellen der mittelallerlichen Dialog-darstellung, Berlin 1934; R. Wildbolz, Der Dialog, [w:] Reallexicon der deutschen Literaturgeschichte, Berlin 1958; J. Krzyżanowski; Dramaturgia Polski renesansowej; Mikolaja Reja „Krótka rozprawa" na tle swoich czasów, [w:] W wieku Reja i Stańczyka, Warszawa 1958; G. Bauer, Żur Poetik des Dialogs, Darmstadt 1969; M. Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego, Warszawa 1970; J. Ziomek, Mikolaja Reja „Krótka rozprawa" i ..Kupiec". Problemy dialogu i dramatu, [wzbierze;] Mikołaj Rej. W czterechsetlecie śmierci, Wrocław 1971; J. Pelc, Dialog i wizerunek. Dwa dominujące typy konstrukcji wypowiedzi w poetyce Reja, tamże; E. Kolarski, Dialogi Mikolaja Reja w perspektywie tradycji literackiej, [w zbiorze:] Studia nad Mikołajem Rejent. Twórczość i recepcja, Gdańsk 1971. Janina Abramowska Por. też: Dramat. Parenetyka. Publicystyka. Teatr. DIARIUSZ Nazwa i pojęcie. Termin pochodzi od łac. dies (dzień). Pierwotnie słowo diarium oznaczało dzienną rację strawy wydawanej żołnierzom i jeńcom, a w późniejszej łacinie dziennik, czyli zapiski, notatki o zdarzeniach i wypadkach, o odbieranych lub wydawanych poleceniach w sprawach prywatnych lub publicznych, o dochodach lub wydatkach — spisywane w porządku kolejnych dni. W staropolszczyźnie termin diarium funkcjonował wymiennie z częściej stosowanym określeniem „diariusz". Diariusz stanowił formę piśmiennictwa dokumentarnego prozaicznego ( -> proza). Pozostawał w związku zarówno z -> historiografią, jak autobiografią (-> biografia) i pamiątnikarstwem ( -> pamiętnik), będąc najprostszym typem zapisu historycznego lub osobistego. Podstawową zasadą strukturalną diariusza był zapis dzienny, z konieczności dzielący relacje o większym zespole zdarzeń na poszczególne ogniwa, zamknięte ramą jednego dnia. Taka mechaniczna kompozycja diariusza z góry wyznaczała wyłącznie chronologiczny układ materiału. Typologia. Diariusze staropolskie można podzielić na regularne i nieregularne. Pierwsze to notatki zapisywane każdego kolejnego dnia kalendarza. Bywały to przeważnie relacje z podróży zagranicznych (naukowych, poselskich) lub relacje z wypraw wojennych. Obejmowały wąski okres 134 (DIARIUSZ) - DRAMAT czasowy. Drugie, nieregularne, to relacje spisywane sporadycznie, w pewnych odstępach czasu. Są one zjawiskiem pośrednim między diariuszem regularnym a -> pamiętnikiem. Ten typ dziennika otwierały zazwyczaj ważniejsze wydarzenia z życia autora (skończenie szkół, śmierć rodziców, usamodzielnienie się). Przykładem jest Diariusz życia F. Szyrmy. Początek zapisu przypada na r. 1690 — od śmierci rodziców. Notatki urywają się na początku r. 1732. Oba typy diariuszy wzbogacana bywały materiałami dokumentarnymi (np. mowy, listy, teksty traktatów), nie należącymi do relacji zasadniczej (tak np. w Diariuszu < 1643 —1651 > S. Oświęcima). Diariusze, mające charakter użytkowy i dokumentarny, adresowane do szlacheckiego kręgu odbiorców, powstawały począwszy od w. XVI równolegle ze wzrostem politycznej aktywności szlachty, nasilaniem się podróży zagranicznych lub podejmowaniem wypraw wojennych. Stąd też diariusze, uzależnione w znacznym stopniu od życia politycznego kraju, towarzyszyły wydarzeniom publicznym, przedstawiając równocześnie koleje życia autorów. Z uwagi na różnorodność tematyki wyodrębniają się dwie grupy diariuszy: osobiste i urzędowe. Osobistych powstało w XVI w. niewiele; przykładem może być Dyjariusz Kaspra Michalowskiego z 1. 1568—1596. Wśród zachowanych zabytków przeważają relacje z podróży ( -> hodoeporikon). Te ostatnie, jeśli dotyczyły poselstw dyplomatycznych i politycznych, ąbliżone są do diariusza urzędowego. Do osobistych należą także diariusze relacjonujące wypadki z życia codziennego. Rozkwit tego typu zapisu przypada na w. XVII. Jeden z najwcześniejszych opisów poselstw stanowi Itinera-rium J. Ocieskiego z 1. 1540—1541. Odnotujemy także M. Rywockiego Księgiperegrynackie (diariusz z podróży włoskiej w 1. 1584—1587). Z XVII w. natomiast pochodzi np. T. Billewicza Diariusz peregrynacje} czeskiej i włoskiej ziemi (1677—1678) i Diariusz czyniony we Francje], w Holandiej i w Angliej... (1678). Diariusze urzędowe, zapoczątkowane (podobnie jak osobiste) w w. XVI, upowszechniły się w stuleciu następnym. Szczególnie wyspecjalizowane były diariusze sejmowe, czyli skróty i streszczenia obrad; licznie odpisywane, znajdowały się w ciągłym społecznym obiegu, pełniąc funkcję stałej informacji politycznej