Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.
Recepcja form þZyœlenia i form artystycznych ³¹czy³a siê ze þ³yceniem wzorów. Ksenofobia i poczucie þ³asnych, niezast¹pionych wartoœci stwo- ;zy³y w po³¹czeniu z erudycyjn¹ wiedz¹ o :taro¿ytnoœci typ "sarmaty" idealizuj¹cy i þpoteozuj¹cy stan szlachecki (Kronika Ma- cieja Stryjkowskiego w 1582, Annales Sta- nis³awa Sarnickiego w 1587, Wywódjedy- nowlasnego pañstwa œwiata Wojciecha Dê- bo³êckiego w 1633). Atrakcyjny typ myœle- nia dla szlachty Europy Wschodniej pro- þieniowa³ do innych krajów - Rosji czy Wêgier. Recepcja form zachodnich da³a w Cfekcie utwory z zakresu literatury piêknej (Miko³aj Sêp Szarzyñski, Maciej Sarbiew- ski), które reprezentowa³y szlachecki kie- runek rozwoju kultury i ³¹czy³y siê z ideo- logi¹ kontrreformacji. Wówczas w³aœnie powsta³ ofcjalny przek³ad Biblii na jêzyk polski (ks. Wujek, 1599), Piotr Skarga (1536-1612) rozwin¹³ polemiczn¹ lite- raturê wyznaniow¹. Rozwój szlacheckiej ideologii sarmatyzmu wi¹za³ siê z roz- powszechnianiem wiedzy o przesz³oœci. Itroniki (Joachim Bielski), s³ownikowo u³o- Ÿone biografie, nie pozbawione krytycznej OEeny czasów wspó³czesnych, przynosi³y þpologetyczne i ba³amutne wiadomoœci o przesz³oœci. Najbardziej jednak charakte- rystyczn¹ cechê epoki stanowi³o bogate pa- þ>iþtnikarstwo. Pamiêtniki, pisane retro= þpþktywnie lub na bie¿¹co, sta³y siê nie- itttzal codzienn¹ rozrywk¹, dawa³y satysfak- Cjþ intelektualn¹ i pozwala³y na zapamiêta- þe burzliwych dziejów, w których szlachta pólska bra³a czynny udzia³. Kr¹g spo³ecz- tly pamiêtnikarzy by³ bardzo szeroki: Na- leEeli doù niego: magnat i hetman wielki go Yocz¹tku i progresu wojny mosku prosty kresowy szlachcic Samuel r wicz, dyplómata Stanis³aw Niemc biskupi Stanis³aw £ubieñski i Paþ secki, dominikanin Fabian Birkc wielu innych. Dali oni w swych ut znakomity i wszechstronny obraz Obok tej rodzimej formy pisarskiej 1 ³y siê te¿ liczne zapo¿yczenia obce (þ cja Tassa Piotra Kochanowskiego- Samuel Twardowski, Andrzej Mqþ Równoleg³ym nurtem sz³a lit mieœzczañska. Obok utworów sowi skich pojawi³y siê dzie³a literatury w nowy spoœób przedstawiaj¹ce oþ rodzime (Szymon Szymonowicz, miej Zimorowicz). Niektóre utwc œwiêcone obyczajom stanowi¹ li pomnik trudu ludzkiego (Officina ria. . . Walentego RoŸdzieñskiego- Flis Sebastiana Klonowicza -159 Oba nurty - szlachecki i mieszi - rozwija³y siê tak¿e w muzyce i polskim. Import sztuk w³oskich i skich na dwór W³adys³awa IV, a tal pularnoœæ komedii sowizdrzalskiej 1 ³y podwaliny pod scenê polsk¹ w³þ okresie wczesnego baroku. Polska mog³a siê poszczyciæ r oryginalnymi osi¹gniêciami w dzr sztuk plastycznych. Magnaci jeszcze cu XVI w. sprowadzali do Polski nych twórców zagranicznych, zw³ architektów. Dzie³a ich w warunkac: swobody, jak¹ dysponowali, stanê³y wszym rzêdzie obok najlepszych œwiaþ rozwi¹zañ urbanistycznych. Tak np wadzony przez Zamoyskiego Be Morando w 1579 r. przygotowa³ pl moœcia, opieraj¹c siê na zasadacl: strzennych stworzonych przez teori œansow¹. Zaprojektowa³ twierdzê, najnowszych zasad sztuki in¿ynier wykorzystaniem zasad perspektywy wnieniem do dogodnej komunikaþ wn¹trz miasta, przy czym sw¹ kor Morando podporz¹dkowa³ zasadzie nacji zamku nad miastem. Wzór t wtarzany by³ póŸniej w swym zasadi 196 Zamek w Krasiczynie. Widok ogólny od strony po³udniowej Zamek yþ o/n Akademi 4 Ratus2 Rynekgldwny KolegiuM Rynek Wodny < i.arniew yracnu 3 Synagóga 4 Koœciót ormiaþ5ki .i Bramu LwowSka 6 Koœciól franciszkanów 7 Klasztor kapucynów 8 Broma Szczebnzeska 9 M³yn 00 km Plan Zamoœcia renesansowego za³o¿eniu, podkreœlaj¹c przewagê rezyden- cji magnackiej nad siedzib¹ poddanych. Potrzeby budowania rezydencji obronnych, wykorzystanie staro- i nowow³oskich for- tyfkacji murowano-ziemnych, przyczyni³y siê do powstania licznych zamków stano- wi¹cych dernonstracjê si³y i znaczenia ro- dów mo¿now³adczych. Do takich nale¿a³ Krasiczyn Krasickich. Wiœnicz Lubomir- skich, Ujazd Ossoliñskich, £añcut Stad- nickich. Obiekty te stanowi³y przyk³ady przystosowania modnych podówczas de- koracji (sztukateria, attyki) do gustów ro- dzimych. Nowinki architektoniczne prze- jawia³y siê te¿ - np. w koœcio³ach po- ³udniowej Polski, miêdzy Lublinem a Kali- szem -- w narzucaniu na gotyck¹ bry³ê renesansowych czy póŸniej barokowych detali i barokowym wyposa¿eniu wnêtrz. Rozwija³o siê wówczas równie¿ malar- stwo portretowe - przede wszystkim szla- checkie, tworz¹ce odrêbny typ formalny. Charakterystyczny dla Polski by³ sarmacki portret trumienny. Bogaty patrycjat miejs- ki, g³ównie Gdañska, podobnie jak dwór królewski czy magnateria, równie¿ wystê- powa³ na polu mecenatu artystycznego, kszta³c¹c miejscowych i sprowadzaj¹c za- granicznych malarzy, rzeŸbiarzy i archi- tektów.W dziedzinie sztuk plastycznych triumfowa³y nad w³oskimi wp³ywy pó³noc- ne -- g³ównie niderlandzkie. Ale i twór- czoœæ W³ochów by³a reprezentowana w malarstwie historycznym i religijnym (To- masz Dolabella w K.ielcach). Kultura sarmacka zapo¿yczy³a tak¿e wiele elementów ze Wschodu, z Rosji, Tur- cji. Nawet od Tatarów brane by³y wzory walki, typy ubiorów, moda, zdobnictwo. W tyglu kulturalnym Rzeczypospolitej przybiera³y one oryginalny swoisty kszta³t, który w oczach zachodnich przybyszów uto¿samiany by³ z kultur¹ Wschodu. ZY RZECZYPOSPOLITEJ KRY S eþ'þV XVII I XVIII W. i :Stosunki wewngtrzne ; þþ nugdzynarodowe Polski w polowie XVII w. Za³amanie siê ekspansji Rzeczypospoli- tej i kryzys polityczny, którego objawy wy- œt¹pi³y w po³owie XVII w., mia³y swoje przyczyny w sytuacji wewnêtrznej kraju i w stosunkach miêdzynarodowych. þielona- rodowoœciowe pañstwo re rezentowa³o in þ i'es t Iko czêsci swoi Mo- nokultura rolna - i to stoj¹ca na niskim poziomie - nie sprzyja³a ogólnemu roz- wojowi gospodarczemu. Jedynow³adztwo szlachty prowadzi³o te¿ do os³abienia ad- niinistracji pañstwowej, do upadku polity- cznego Rzeczypospolitej, targanej ja³owy- mi walkami koterii i stronnictw szlachec- kich. Wiek XVII by³ okresem, w którym kszta³- .towa³y siê nowe formy pañstwowoœci w Europie. W wyniku kompromisu miêdzy feuda³ami i wielkim mieszczañstwem po- wsta³ tzw. absolutyzrn oœwiecony. Zrywa³ on z praktyk¹ ³¹czenia w³adzy politycznej z w³asnoœci¹ ziemsk¹. Centralizacja pañstwa þskutecznie przezwyciê¿a³a rozbicie feudal- ne w oparciu o siln¹ armiê i liczn¹ kadrê urzêdnicz¹ zale¿n¹ od monarchy. Absolu- tyzm korzysta³ z dochodów handlu i prze- mys³u, prowadzi³ politykê protekcjonaliz- mu gospodarczego korzystn¹ dla rozwoju mieszczañstwa