Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.

Zaczniemy od krótkiego omówienia miejsca emocji w tra- dycyjnej teorii osobowości, następnie zaj- miemy się bieżącym stanem badań w tym zakresie, by wreszcie przejść do związków między emocjami a działaniami organizmu, mającymi na celu przystosowanie się do stresu oraz jego konsekwencjami dla zdro- wia psychicznego i fizycznego. Stąd bierze się tytuł tego rozdziału: Emocje, zdolności adaptacyjne i stan zdrowia. Ujęcie emocji w tradycyjnej teorii osobowości W tej części omówimy pokrótce miejsce emocji w najważniejszych teoriach oso- bowości: psychodynamicznej, fenomeno- logiczno-humanistycznej, teorii cech oraz teorii społeczno-poznawczej. Każda z nich poruszała kwestie emocji, w tym zwłasz- cza lęku i depresji, ale żadna nie przy- pisywała im głównego miejsca w struk- turze osobowości (Izard, 1993b; Lewis, Michalson, 1983; Malatesta, 1990; Pervin, 1993b). W niniejszym rozdziale sugeru- jemy, że życie emocjonalne człowieka jest jednym z podstawowych wyznaczników jego osobowości. Teoria psychoanalityczna Emocje niewątpliwie zajmują ważne miej- sce w psychoanalizie, ważniejsze może niż w jakiejkolwiek innej teorii. Tak jest zarówno jeżeli chodzi o zakres omawia- nych emocji, jak i przypisywaną im rolę w strukturze osobowości. W literaturze psychoanalitycznej znajdujemy odniesienia 312 BADANIE OSOBOWOŚCI - WYBRANE ZAGADNIENIA do każdego rodzaju emocji, nie tylko tak powszechnych, jak lęk, poczucie winy czy depresja, lecz również takich, jak wstyd, zazdrość, zawiść oraz optymizm, które dopiero teraz przyciągają uwagę psycho- logów. Pojawia się też w niej sugestia związku między pewnymi typami osobo- wości a określonymi emocjami. W roz- dziale szóstym na przykład, omawiając Eriksonowskie stadia rozwoju psychospo- łecznego, wykazywaliśmy, że trzy pierw- sze wiążą się odpowiednio z uczuciami nie- ufności, wstydu i winy. W pracach psycho- analityków podkreśla się również wpływ lęku na nieomal wszystkie aspekty funk- cjonowania osobowości, zwłaszcza w po- wiązaniu z mechanizmami obronnymi. Choć jednak emocje zajmują ważne miejsce w psychoanalizie, to zazwyczaj uważa się je za wtórne w stosunku do popędów lub instynktów. To one skupiły uwagę badaczy tej orientacji, odwraca- jąc ją od emocji. Mimo tego więc, że psychoanalitycy interesowali się naprawdę wieloma emocjami, to najwięcej miejsca poświęcali lękowi i depresji. Trzeba przy tym pamiętać, że choć zazwyczaj emocje spostrzega się jako doznania dostępne świadomości, to psychoanalitycy zwracali uwagę na te bolesne uczucia, które uległy stłumieniu lub wywołały innego typu reak- cje obronne. Nie tylko więc lęk, ale i inne bolesne emocje, takie jak poczucie winy czy wstydu, mogą stanowić ważną część ludzkiej nieświadomości. Teoria fenomenologiczna Carla Rogersa Ponieważ Carl Rogers przykładał w swo- ich badaniach i praktyce klinicznej wielką wagę do fenomenologicznego obrazu do- znań ludzkich, można było oczekiwać po nim opracowania wysoce oryginalnej teorii afektu. Tymczasem w indeksach jego najważniejszych prac nie znajdziemy nazw podstawowych emocji (Rogers, 1951; 1961). Mówi się ogólnie o uczuciach i doznaniach, o uczuciach pozytywnych i negatywnych, ale rzadko kiedy o jakimś konkretnym uczuciu. Wprawdzie Rogers zwracał uwagę na wpływ zmiany w trakcie terapii na sposób doświadczania siebie i świata, na przejście od emocji nierozpo- znanych, pochodzących jakby z zewnątrz, oraz stałych do emocji znanych, akcepto- wanych i elastycznych, ale nie wspominał o zmianie konkretnych uczuć, na przykład depresji w radość, wstydu w dumę, miłości w nienawiść. Podobnie jak Freud, Rogers w swojej teorii osobowości największą wagę przy- kładał do lęku i mechanizmów obronnych. Lęk był dla niego rezultatem rozbieżności między doświadczeniem a obrazem siebie, zwłaszcza jeśli wynikał z utraty akcep- tacji innych osób w przeszłości. Innymi słowy, Rogers twierdził, że ludzie dążą do podtrzymania pojęcia Ja, zwłaszcza zwią- zanego z pozytywnymi opiniami innych ludzi. Doświadczenia niezgodne z tym wizerunkiem wywołują lęk i uruchamiają działania obronne. Posługując się poję- ciami omawianymi w rozdziale ósmym, można powiedzieć, że Rogers podkreślał rolę spójności Ja, autoweryfikacji oraz dba- łości o poczucie własnej wartości. Poza tym jednak niewiele zrobił dla zbadania uczuć innych niż lęk czy ustalenia różnic w sposobie doświadczania emocji przez ludzi. Teoria cech Zasadniczą częścią teorii cech był zawsze temperament. Można wręcz powiedzieć, że podstawowe cechy, niezależnie od tego, czy ujmowane przez pryzmat Trój- czy EMOCJE, ZDOLNOŚCI ADAPTACYJNE I STAN ZDROWIA 313 Pięcioczynnikowego Modelu Osobowości (rozdział drugi), są związane z tempera- mentem. Poszczególne cechy osobowości wynikają z określonych emocji i nastrojów. Na przykład lęk, wrogość czy depresja wiążą się z neurotycznością, a ciepło i emocje pozytywne - z ekstrawersją