Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.
Również na wschodzie Grecji znamy dwa wielkie kopce średniohelladzkie: jeden w Elatei w Fokidzie z wartościowymi darami, drugi w Afidnie w Attyce, bez darów. Czas, z którego pochodzą, i rozmieszczenie tych kop- ców wskazują na związek z obszarem północno-zachodnim i nasuwają myśl o łączności morzem wzdłuż zachodniego wybrzeża; istotnie, ostatnio zna- Ieziono w północnym Epirze i w Albanii wielką liczbę takich właśnie kop- ców grzebalnych.s Najliczniej występują one w dolinie rzeki Mati, gdzie w latach 1952-1960 zbadano trzydzieści pięć; tutaj średnice ich wynosiły od 12 do 30 m, wysokość dochodziła do 3 m, a niektbre były otoczone pierścieniem z kamieni. Ze zmarłymi chowano wiele przedmiotów; prak- tykowano zarówno grzebanie, jak kremację. Większość znalezionych przed- miotów pochodzi z wczesnej epoki żelaza, a tylko ni ,viele broni jest typu Groby, w których składano zwłoki przykryte glinianą beczułką-pithosem (przyp. red.). a, p,r,ach N A Pocln;wei m nrn x ron, ; , ; ", a" średniohelladzkiego. Dalej na południe, nad rzeką Devoli w pobliżu Elba- san, odkryto dwadzieścia pięć kopców wysokich na 5 m i o średnicy 45 m. Środkowe miejsca grzebalne w tych kopcach zawierały wiele brońi i da- rów średniohelladzkich; w innych ezęściach kopców znaleziono broń i ce- ramikę późnohelladzką. Na wyspie Vajze na Zatoce Orikońskiej zbadano cztery kopce o średnicach między 18 a 20 m i o wysokości 2,3 m; jeden z nich zawierał broń typu średniohelladzkiego i średniomińojskiego oraz średniohelladzką ceramikę, ułożone na stosie kamieni, gdzie odbywała się kremacja. W dolinie górnego Drinu i w głębi Epiru otwarto kopce w Ka- kavi, Bodrishte i Vodhine. Jeden z nich (z Vodhine, rys. 6) miał średnicę 1.7 m, wysokość ponad 3 m i zawierał średniohelladzką i średniominojską broń i średniohelladzką ceramikę oraz środkowe miejsca grzebalne łączące się ze stosem kamieni. Poza centralnym stosem kamieni znajdował się tam pierścień z kamieni w pobliżu krańców kopca i sklepienie , z kamieni co- kolwiek poniżej obecnego jego wierzchołka. Inne miejsca grzebalne po- chodzą z okresu późnohelladzkiego. Jasne jest więc, że ci, którzy budowali kopce na Leukas, w Achai i Messenii, przybyli tam morzem z okolic dzi- siejszej Albanii i z północnego Epiru, a także możliwe jest, że pokrewny lud, przybywszy lądem, zajął Elateję, gdzie w kopcu oprócz zmarłego zna- leziono również broń. Kopce w Lernie z okresu wczesnohelladzkiego III oraz w Afidnie w Attyce wzniesiono prawdopodobnie jako groby wodzów podobnego poohodzenia. O tym, że kopce te zawierały groby rodzin kró- lewskich, a nie zwykłych ludzi, śyviadczą nie tylko dary i fakt poświęcenia ziemi, lecz również Homerowy opis kopca wzniesionego dla Patróklosa.' 2. ROZKWIT KULTURY MYKEĄSKIEJ . Określenie "mykeński" pochodzi od nazwy Myken, ponieważ Schlie- mann, pionier wykopalisk, odkrył tę kulturę po raz pierwszy w Myke- nach; jest to jednak także termin właściwy, gdyż Mykeny stworzyły wiele elementów nowej kultury i stały się jej ośrodkiem. Chociaż na kulturę tę złożyły się idee i talenty zarówno ludności miejscowej, jak mówiących po grecku najeźdźeów, nie ma wątpliwości, że przywódcy rekrutowali się spośród tych ostatnich i odznaczali się wyjątkowymi zdolnościami nie tylko militarnymi, lecz również administracyjnymi. Cmentarzyska władców z Myken ze swą ekstrawagancką i prawie barbarzyńską wspaniałością (opisaną poniżej) wzbudziły też wiele zainteresowania. Sposób grzebania jest podobny w obu kręgach grobowych: wcześniejszym B, znajdującym się na zewnątrz późniejszej twierdzy, oraz późniejszym A,ů eżącym we- wnątrz niej. Teren nad kręgiem grobowym B został w późniejszym okresie wyrównat y, i prc.wadzący wykopaliska przypuszczał, że każdy z dwudzie- stu czterech grobów wewnątrz kręgu o średnicy 27,5 m miał pierwotnie nad sobą mały kopiec; bardziej prawdopodobne jest jednak, że wszystkie razem pokrywał jeden wielki kopiec. Krąg był zazna czony pierścieniem z nie óciosanych kamieni, szerokim na około 2 m, podobnym do odkrytego w Vodhine w głębi Epiru. Krąg grobowy A, również o średnicy około 27 m, został przebudowany do swej obecnej monumentalnej formy około r. 1300, a, być może, w swujej pierwotnej postaci przypominał krąg gro- bowy B. Najwcześniejszych pochówków w obu kręgach dokonano w końcu ckresu średniohelladzkiego, inne pochodzą z XVI wieku. Niektórzy zmarli umieszczani byli w grobach skrzynkowych wyciętych w skale, inni - w grobach szybowych sięgających do głębokości 1-5 m poniżej obecnej powierzchni ziemi, czase cn zaznaczonych w pobliżu powierzchni kamien- nymi stelami. Groby skrzynkowe spotykamy ezęsto w kopcach z okresu wezesnohelladzkiego II i średniohelladzkiego na Leukas, a późnohelladz- kiego -w głębi Epiru; jest oczywiste, że pierwotne groby szybowe były wgłębione w kopcach o wysakości 3-5 m, a następnie oznaczane drew- nianą lub kamienną stelą. W Lernie dwa groby szybowe średniohelladzkie właśnie w ten sposób były wpuszezone do kopca, jeden obok drugiego. Groby tholosowe w Mykenach, budowane po r. 1500, przykrywano nie- kiedy ' kopcem usypanym na pierścieniowym wale o średnicy 20-25 m, a nawet znajdowane w nich s'klepienie nad grobem oparte było na tej samej koncepcji, co kamienne sklepienie w Vodhine w Epirze. Interesu- jąca jest również zawartość grobów skrzynko .vych. Jakkolwiek są one znacznie bogatsze od spotykanych w Albanii i północnym Epirze, które były terenami oddalonymi i zacofanymi, istnieje osobliwie bliskie podo- bieństwo w mieszaninie broni średniominojskiej ze średniohelladzką, znaj- aywanej na przykład w Vajze i Vodhine, gdzie znaleziono rapiery, sztylety oraz głowice włóczni i oszczepów. O ile więc wolno wnioskować na pod- stawie dostępnych nam obecnie danych, władcy Myken, a zapewne także Lerny i Elatei, przybyli pierwotnie z obszarów leżących dziś w środkowej Albanii, obszarów, na których -jak widzieliśmy -ludy indoeuropejskie, prawdopodobnie mówiące po grecku, żyły w okresach wczesnohelladzkim i średniohelladzkim