Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.

Zdezorientowani byli nie tylko obozowi nadzorcy, równie niepewnie czuli się nowi lokatorzy Kremla. Potwierdziły się obawy Chruszczowa. Beria, który z naj- większym tylko trudem ukrywał satysfakcję, jaką sprawił mu widok zwłok Stali- na, wziął się energicznie do reformy całego systemu. Zmiany następowały w za- ikakującym tempie. Szóstego marca, jeszcze przed pogrzebem "Umiłowanego Przywódcy", Beria rozpoczął gruntowną reorganizację systemu tajnej policji. Na- kazał jej szefom przekazać administrację Gułagu w ręce Ministerstwa Sprawiedli- wości; kompetencjom MWD miały odtąd podlegać wyłącznie specjalne obozy dla więźniów politycznych. Kontrolę nad wielkimi przedsięwzięciami gospodarczymi Gułagu przejęły odpowiednie ministerstwa resortowe - leśnictwa, przemysłu su- rowcowego, wydobywczego i lekkiego16. Dwudziestego drugiego marca Beria na- kazał wstrzymanie realizacji ponad dwudziestu sztandarowych inwestycji Gułagu, lako "rozmijających się z potrzebami gospodarki narodowej". Stanęła budowa Wielkiego Kanału Turkmeńskiego, tamy w dolnym biegu Donu, kanału Wołga- Ural, kanału Wołga-Morze Bałtyckie, portu w Doniecku i podmorskiego tunelu na Sachalin. Przerwano również prace na "szlaku śmierci" - Jinii kolejowa Sale- ehard-Igarka. Nie ukończono jej nigdy17. Dwa tygodnie później Beria przedstawił Komitetowi Centralnemu zadziwiają- co klarowny raport o stanie obozów pracy. Stwierdzał w nim, że w chwili obecnej w łagrach znajduje się 2 526 402 więźniów, z których jedynie 221 435 to "niebez- pieczni przestępcy polityczni", i przedstawiał argumenty przemawiające za zwol- nieniem znacznej części pozostałych. Wśród odbywających wyrok więźniów 438 788 to kobiety, w tym 6286 ciężarnych i 35 505 kobiet z dziećmi poniżej drugiego roku życia. Wiele kobiet [więźniarek] ma dzieci poniżej dziesiątego roku życia, które wychowują się u krewnych albo w domach dziecka. W miejscach odosobnienia znajduje się 238 tysięcy więźniów w starszym wieku - ko- biet i mężczyzn powyżej pięćdziesiątego roku życia - oraz młodociani, poniżej osiem- nastu lat, skazani na ogół za drobne kradzieże i chuligaństwo. Około 198 tysięcy więźniów, odbywających karę w łagrach, cierpi na poważne, nieule- czalne choroby i jest całkowicie niezdolnych do pracy. Powszechnie wiadomo, że [...] sytuacja bliskich i krewnych więźniów obozów jest bar- dzo trudna; rodziny często rozpadają się wraz z wszystkimi, bardzo poważnymi tego konsekwencjami, na całą resztę ich życia18. Beria domagał się, by ze względów humanitarnych amnestia objęła wszystkich więźniów z wyrokami krótszymi niż pięcioletnie, kobiety ciężarne, wychowujące dzieci, i nieletnich poniżej osiemnastego roku życia - w sumie około miliona lu- dzi. Amnestię ogłoszono 27 marca. Zwolnienia z łagrów rozpoczęły się dosłownie 440 Apogeum i zmierzch obozowego kompleksu przemysłowego 1940-1986 Już 4 kwietnia Beria polecił przerwanie śledztwa w sprawie "spisku lekarzy1 Był to pierwszy symptom zmian widoczny dla całego społeczeństwa. "Prawda^ poinformowała również, że "osoby oskarżone o niewłaściwe prowadzenie śled twa zostały aresztowane i będą pociągnięte do odpowiedzialności karnej"". Implikacje tego faktu były oczywiste - stalinowski system wymiaru sprawia dliwości oficjalnie uznano za niedoskonały. Nie koniec na tym. Beria zakazał fun cjonariuszom tajnej policji stosowania wobec aresztowanych przemocy fizycznej kładąc tym samym kres praktyce ich torturowania21. Próbował zrewidować polit) kc sowiecką wobec Ukrainy, byłych państw bałtyckich, a nawet Niemiec Wsch nich; wstrzymać proces ich rusyfikacji i sowietyzacji, co zresztą - w przypa Ukrainy - zrobił już wcześniej Chruszczow22. W kwestiach dotyczących Gułi Beria wyłożył 16 czerwca karty na stół, ogłaszając publicznie zamiar "hkwid systemu pracy przymusowej z racji jego nieefektywności i braku perspektyw i woju"23. Do dzisiaj niejasne są motywy, które skłoniły go do dokonania zmian tak s kich i gwałtownych. Niektórzy próbują przedstawić go jako ukrytego pod mas! stalinisty, zdeklarowanego liberała, marzącego o gruntownej reformie systemu. 1 ledzy z Politbiura podejrzewali go o chęć ugruntowania wpływów aparatu tają policji, kosztem Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego - uwolnienie 1 od uciążliwego i kosztownego w utrzymaniu garbu obozów było najprostszą mel dą umocnienia tej instytucji. Nie da się też wykluczyć, że Beria starał się w ten s sób zaskarbić sobie popularność, tak w oczach całego społeczeństwa sowieckiego, jak i dość licznej grupy aresztowanych i skazanych w latach poprzednich byłych funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa, zwalnianych teraz z łagrów - politykę po- nownego zatrudniania w organach wypuszczanych na wolność enkawudzistów pro- wadził zresztą już w drugiej połowie lat czterdziestych, zyskując sobie bezwarun- kową ich lojalność. Najbardziej jednak prawdopodobnym wytłumaczeniem jego zachowania - jak się wydaje - jest fakt, że Beria, jak chyba nikt inny w caiym j Związku Sowieckim, wiedział, jak skrajnie niewydolny ekonomicznie jest cały sys- \ tem sowieckich obozów pracy przymusowej i zdawał sobie sprawę, że zdecydowana większość zeków to ludzie całkowicie niewinni. Ostatecznie to on przez całą po- \ przednią dekadę nadzorował ten system i aresztował tych ludzi24. Bez względu na to, jakie kierowały nim pobudki, Beria działał jednak zbyt j szybko. Jego reformy wywołały konsternację i niepokój kolegów partyjnych Naj- i większe powody do obaw miał Chruszczow - skądinąd Beria stanowczo go nie do- ceniał - który po pierwsze, jako jeden z przypuszczalnych reżyserów śledztwa \ w "sprawie lekarzy", a po drugie ze względu na swą pozycję na Ukrainie miał wszelkie podstawy, by przypuszczać, że prędzej czy później znajdzie się na czoło- wym miejscu nowej listy "wrogów ludu". Nic więc dziwnego, że przystąpił do za- kulisowej gry, mającej na celu zdyskredytowanie Berii w oczach reszty Politbiura. W atmosferze niepewności i braku zaufania szeptana propaganda pierwszego se- kretarza partii ukraińskiej zrobiła swoje; pod koniec czerwca Chruszczow miałjuz w zasadzie wszystkich po swojej stronie. Posłuszne mu oddziały wojska otoczyły Kreml, w którym odbywało się posiedzenie rządu. Zaskoczenie było kompletne. Śmierć Stalina 441 Trzęsącego się i bełkoczącego ze strachu Berię - najpotężniejszą osobę w całym ZSRS - aresztowano i wtrącono do więzienia. Siedział w nim pół roku, pisząc - wzorem swoich poprzedników, Jagody i Je- żowa - listy z błaganiem o łaskę