Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.
Zgadzało się to jednak z ówczesną doktryną prawno-ustrojową na zachodzie Europy, która terminem "konstytucja" określała usta wę zasadniczą. Konstytucja 3 Maja składa się ze wstępu, 11 artykułów, numerowanych liczbami łacińskimi, zakończenia z podpisami oraz ustaw dodatkowych. Dwie z nich, ustawa o miastach i ustawa o sejmikach, uchwalone wcześniej, zostały wymienione w tekście Konstytucji, jako jej części składowe. 22 października 1791 roku sejm uchwalił ustawę Zaręczenie wzajemne Obojga Narodów, określającą istotę związku Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Było to niewąt- ; ' pliwe uzupełnienie Konstytucji 3 Maja. ;•• • Owe 11 artykułów konstytucyjnych ma H jasną i przekonywającą systematykę. Arty- >. kuły MV dotyczyły: religii katolickiej, zatem i praw duchowieństwa, szlachty, mieszczan Ry°- 81- Karta tytułowa diariusza Sejmu Czteroletniego w podwój- . , . i ,, • nym składzie, obradującego od dnia 16 grudnia 1790 roku, spisanego l Chłopów; były to Więc normy określające przez Antoniego siarczyńskiego (Archiwum Główne Akt Dawnych ustrój społeczny państwa, z zachowaniem w warszawie). 109 Polska w czasach przełomu ----- Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej Artykuł I. O miastach 1) Miasta wszystkie królewskie w krajach Rzeczypospolitej za wolne uznajemy. 2) Obywatelow takowych miast, jako ludzi wolnych, ziemię w miastach przez nich osiadłą ich domy, wsie i territoria, gdzie jakie do których miast prawnie teraz należą własnością ich dziedziczną być przyznajemy, co nie ma przeszkadzać zaczętym a nie dokończonym sprawom. 3) Którym miastom przywileje lokacyjne zaginęły, za dowiedzeniem ich bytności, my, król, diplomata renovationis z nadaniem ziemi, jaką teraz niewątpliwie posiadają, wydamy. 4) W których miastach królewskich sejmiki ziemskie są oznaczone, tym przywileje lokacyjne, jeżeliby ich jeszcze nie miały, my, król, wydamy. 5) Gdyby dla szczęśliwego w którym miejscu położenia, na gruntach królewskich osada ludzi wolnych dała siedlisku swemu przystojną postać miasta, w takowym zdarzeniu my, król, tej osadzie diploma ere-ctionis miasta nowego z nadaniem ziemi wydamy. 6) Wolno też będzie dziedzicom na swoich gruntach miasta z ludzi wolnych zakładać albo i rolników wolnością nadać, jako też miasta swe dziedziczne lokalnymi zrobić; takowe jednak osady nie będą mogły wchodzić w poczet miast wolnych, tylko gdy dziedzic instrumentem lokacyjnym nada im ziemię dziedziczną, a natenczas my, król, diploma con-firmationis wydamy i instrument lokacyjny dziedzica wpisaćwteż diploma rozkażemy. 7) Jak dla wszystkich miast jedno jest prawo, tak mieszczanin któregokolwiek miasta równych przywilejów z prawa teraźniejszego używać będzie. 8) Wszyscy obywatele miasta, bądź szlacheckiego, bądź miejskiego urodzenia ludzie, którzy chcą prowadzić handle, na funty, łokcie etc., mający posesję w miastach, albo gdy ją nabędą jakiegokolwiek są dostojeństwa, profesji i kunsztu, prawo miejskie przyjmować i pod nim zostawać będą obowiązani. Innym zaś szlachcie przyjmować [prawo] miejskie wolno będzie. Pierwsza strona rękopisu ustawy o miastach z 18 kwietnia 1791 roku (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie) 9) Przyjęcie prawa miejskiego czynić się ma w następujący sposób: każdy przyjmujący [prawo] miejskie, stanąwszy przed magistratem obecnie lub przez plenipotenta, uczyni oświadczenie w słowach następujących: "Ja, NN, najjaśniejszemu królowi i Rzeczypospolitej wiernym będę, posłuszeństwo prawom i ustawom sejmowym za najściślejszy biorę obowiązek, zwierzchności miasta N., w którym do obywatelstwa przyłączony jestem, podległym być chcę i obowiązki wszelkie zachowam, co wszystko zaręczam tak za siebie, jako i następców moich". Po dopełnionym takowym oświadczeniu ma być zapisany w księgę Obywatelow miasta. 10) Miasta odmawiać nie powinny przyjęcia do obywatelstwa i w księgę miejską zapisywania wszystkich uczciwych cudzoziemców, tudzież rzemieślników, wszelkich ludzi wolnych i z prawa nikomu nie podległych chrześcijan, a to bez żadnej opłaty. 110 - Ku nowemu ustrojowi 11) Tak z urodzenia szlachcie, jako i obywatelom stanu miejskiego, tym, którzy potem do zaszczytu szlachectwa przypuszczeni zostaną, przyjęcie obywatelstwa miejskiego, w nim znajdowanie się, sprawowanie urzędów, prowadzenie wszelkiego handlu, utrzymywanie jakichkolwiek rękodzieł, nic bynajmniej odtąd szkodzić ani uwłaczać nie będzie im samym ani ich następcom w tymże zaszczycie szlachectwa i prerogatyw do niego przywiązanych. 12) Obieranie przez obywatelów miast własnego magistratu, mianowanie burmistrzów, wójtów i wszelkich urzędników, jako jest cechą wolności, tak przy tejże wolności miasta zostawują się. Niemniej będzie wolno tymże miastom czynić rozporządzenia co do wewnętrznych porządków i uskutecznienia dozierać, o czym komisję policji uwiadomiać mają przez raporty. 13) Wszyscy zatem obywatele miasta, którzy są zapisani w księgę miejską, a mają dziedziczną posesję, mogą obierać i być obranymi do wszelkich urzędów miejskich większością zdań. Nikt jednak urzędu egzekucyjnego i funkcji ziemiańskiej z urzędem i funkcją plenipotenta miejskiego łączyć nie będzie mógł, pod nieważnością obydwóch, ani w randze wojskowej w służbie aktualnej będący urzędnikiem miejskim być nie może. Artykuł II. O prerogatywach mieszczan 1) Prawo kardynalne neminem captivabimusnisi iureyictum na osoby w miastach osiadłe rozciągamy, wyjąwszy podstępnych bankrutów, kaucji dostatecznej za sobą u sądu nie stawiających i na gorącym uczynku złapanych. 2) Miasta, w których oznaczone są sądy apelacyjne, przed każdym sejmem ordynaryjnym jednego plenipotenta większością głosów wybierać będą z obywatelów posesje dziedziczne w miastach mających, zdatnych do posługi publicznej, crimine non notatos, pod procesem nie będących i urzędowaniem miejskim odbytym zaszczyconych, z wolnością wybierania tychże plenipotentów i z innych miast. Ci plenipotenci na dzień sejmu rozpoczynającego się do miasta sejmom przeznaczonego zjechać się mają i dzieło elekcji swojej marszałkowi sejmowemu oddadzą. Na sesjach prowincjonalnych wybierani będą z plenipotentów miast do komisji policji, skarbowej i asesorii, i na tychże sesjach wyznaczeni będą, którzy do której komisji i asesorii należeć mają