Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.
Wznosi się natomiast coraz więcej warownych zamków królewskich, fortyfikacji mających bronić całości państwa. Intensywne budownictwo zamków królewskich (a także umocnień miast, które zaczynają odgrywać coraz większą rolę zarówno gospodarczą, jak i polityczną) zapoczątkowuje u progu XIII w. Filip II August. Jednakże za jego czasów i w ciągu kilkudziesięciu następnych lat można jeszcze mówić i o rozwoju architektury obronnej panów feudalnych. Więcej, jeśli idzie o Francję, typowym reprezentantem budowli obronnej rozwiniętego średniowiecza jest właśnie siedziba nie króla, lecz pana feudalnego - słynny zamek Coucy. Zbudowany w latach 1225-1240 i przebudowany pod koniec XIV w., podczas pierwszej wojny światowej został zburzony. Usytuowany na wzgórzu, zajmował skraj jego płasko ściętego wierzchołka, dominując nad rozległą doliną i pobliskim miasteczkiem. Cały kompleks składał się z dwu części otoczonych murami i przylegających do siebie: właściwego zamku i rozle-glejszej przestrzeni zamkniętej osobnym murem, służącej w razie niebezpieczeństwa za schronienie dla ludności sąsiadującego ze wzgórzem miasteczka. Właściwy zamek miał w planie formę nieregularnego czworo- r Strzeliste wieże, zwodzone mosty 294 295 Na wzgórzach, bagnach i wyspach boku, z okrągłymi, mocnymi basztami na narożach, i z potężnym cylindrycznym donżonem pośrodku jednego z boków (ryć. 86). Od trapezoidalnego dziedzińca do murów przylegały zabudowania mieszkalne ze sklepionymi krzyżowo wnętrzami. Do zamku i osobno do donżonu prowadziły z zewnątrz drogi ze zwodzonymi mostami przerzuconymi przez rów. Donżon, nie mający sobie równych wielkością w średniowiecznych dziejach francuskiej architektury obronnej (o wysokości 54 m i średnicy ponad 31 m), Ryć. 86. Zamek Coucy (Francja). Plan (a - baszty narożne, b - zabudowania mieszkalne, c - dziedziniec, d - donżon) oraz solidne baszty narożne zdawały się stanowić wyzwanie dla królewskich przedsięwzięć budowlanych. Mury baszt i donżonu były zwieńczone górą wysuniętymi na zewnątrz drewnianymi chodnikami, czy, jak kto woli, parapetami dla straży, wspartymi na kamiennych wspornikach, dźwigających również kamienne blankowanie. Ta forma krenelażu w zamku Coucy stanowiła formę przejściową do całkowicie już kamiennego, wysuniętego przed lico muru krenelażu na machikułach, rozpowszechnionego w następnym, XIV stuleciu. Innym ciekawym przykładem zamku arystokratycznego, nie zaś królewskiego, był zamek w Rouergue, zbudowany w 1253 r., za panowania Ludwika IX. Zajmował on również wierzchołek wzgórza, rozbudowany zaś został z zamku romańskiego, którego kwadratowy donżon i pierścień murów zostały wtopione w trzynastowieczne obwarowania. W trakcie rozbudowy plan zamku znacznie się wydłużył, przybierając formę zbliżoną do prostokąta. Od wschodu, południa i zachodu otoczono go jeszcze drugim pierścieniem umocnień, o konturze nieregularnym. Na narożnikach właściwego zamku (z wyjątkiem narożnika południo-wo-zachodniego, gdzie pierwotnie był czworoboczny donżon) i pośrodku ściany północnej stanęły koliste baszty, niewiele tylko wystające ponad mury kurtynowe, prócz jednej, południowo--wschodniej, sięgającej 38 m wysokości. Rzadko w innych zanikach występowała tak znaczna wysokość murów kurtynowych, jak tu - 26 m od strony zewnętrznej. Do murów przylegały od dziedzińca pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze, ich przekrycie zaś, płaskie, stanowiło taras zamknięty od zewnątrz blankami murów obronnych. Prócz krenelaży, zarówno w basztach, jak i murach kurtynowych, znajdują się wydłużone (do 6,8 m) otwory strzelnicze. Między basztami w murze wschodnim znajduje się jeszcze rodzaj stosunkowo niskiej, półkolistej bastei. • Dziś zamek prezentuje się jako dość czytelna jeszcze ruina. Zamek hrabiów Foix, z XII, XIV i XV w., położony na północnych stokach Pirenejów (w departamencie Ariege), starannie odrestaurowany, czaruje romantycznym wyglądem kubicznej masy murów obronnych z trzema potężnymi donżonami (jednym cylindrycznym i dwoma czworobocznymi), wkomponowanych w skalisty, porosły drzewami krajobraz (ryć. 87). Inaczej niż Coucy, Rouergue czy Foix prezentuje się natomiast zachowany w dobrym stanie nizinny Tarascon, w Prowansji, położony w malowniczej lesistej okolicy, nad rozlewiskiem rzeki. Główny trzon zamku jest czworobokiem masywnych murów, zamkniętych wokół ciasnego podwórka, stanowiących monolit, jakby pojedynczy masywny donżon. Z jednej tylko strony do narożnika przylega jeszcze wąskie skrzydło, flankowane dodatkowym murem z czworobocznymi basztami. Narożne baszty głównego korpusu - jedna cylindryczna, druga półcylindryczna, trzecia 296 Strzeliste wieże, zwodzone mosty czworoboczna i czwarta będąca na zewnątrz tylko zaokrągleniem narożnika murów - organicznie wtapiają się w bryłę zamku i mają krenelaż na jednej wysokości z kurtynami (ryć. 88). Jeszcze inaczej wygląda bryła zamku królewskiego w Yincennes (departament Ile-de-France), przebudowanego przez Karola V Mądrego w 1360 r., z wcześniejszego donżonu. Czyniąc z tego obiektu własną rezydencję, monarcha kazał przebić w murach duże ostrołukowe okna, w pierwszej kondygnacji urządzić kuchnie, w drugiej zaś salę reprezentacyjną, przekrytą sklepieniem krzyżowym, wspartym na jednym środkowym fi- Ryc. 87. Zamek Foix (Francja) Ryć. 88 Zamek w Tarascon (Francja) larze, oraz dobudować okazałe schody wiodące do owej sali. Trzon budowli zachował nadal postać potężnego czworobocz-nego donżonu, z cylidrycznymi basztami na narożach. Górą mury i baszty wieńczą aż dwa pierścienie wysuniętych na zewnątrz, wspartych na machikułach parapetów. Dokoła donżonu dobudowano jednokondygnacyjny czworobok murów, z małymi cylindrycznymi basztami na narożach i otworami strzelniczymi oraz chodnikiem - przekrytymi dachem (ryć. 89). Jak już wspomniano, z upływem czasu zamki francuskie zmieniają swój charakter, stają się dobrze umocnionymi rezydencjami, by wreszcie przybrać formę reprezentacyjnych, po- Ryć. 89. Zamek w Yincennes (Francja) zbawionych warowności pałaców podmiejskich. Ten pośredni typ - zamku-rezydencji - dobrze reprezentuje paryski Luwr, zbudowany przez Filipa II Augusta na początku XIII w. i rozbudowany w XIV w. Ówczesny stołeczny zamek-pałac królów francuskich nie dotrwał do naszych czasów. Późniejsze przebudowy, zMfłaszcza w XVI i XVII w. (renesansowa i barokowa), zatarły całkowicie ślady obiektu z XIII-XIV w