Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.
401 Antypater uda³ siê do Rzymu w 6 r. przed Chr. i wzi¹³ z sob¹ testament Heroda, aby uzyskaæ jego potwierdzenie przez cesarza, bez czego by³by niewa¿ny. 402 Mariammê II, córka arcykap³ana Szymona. 403 Syllajos, zarz¹dca króla Aretasa IV, pragn¹c osi¹gn¹æ tron przez swoje intrygi œci¹gn¹³ na Heroda nie³askê cesarza. Miko³aj z Damaszku, wys³any przez Heroda do Rzymu, obali³ oskar¿enie Syllajosa (Antiq. 16, 299, 335-355). 404 Rêkopisy maj¹ "najwa¿niejsz¹ osobistoœæ", ale lekcja ta oznacza³aby najwa¿- niejsz¹ osobê w Petrze, a t¹ by³ przecie¿ król. 405 Fabatus by³ servus vilicus Augusta, tj. niewolnikiem prze³o¿onym nad innymi niewolnikami zatrudnionymi w pracy na roli w posiad³oœci cesarskiej. 406 Tetrarchi¹ Ferorasa by³a Perea. 407 Œmieræ Ferorasa zdaje siê nast¹pi³a w 5 r. przed Chr. Rozdzia³ XXX 408 Sam Syllajos bawi³ w Rzymie w tym czasie i nie dzia³a³ bezpoœrednio, lecz do- starczy³ truciznê przez kobietê arabsk¹ ¿onie Ferorasa Antiq. 17, 63. 409 Chodzi o Doris. 410 Albo Antypater, albo Herod. 411 Po raz pierwszy Doris zosta³a wygnana, kiedy Herod poœlubi³ Mariammê. 412 Zob. wy¿ej 573. Rozdzia³ XXXI 413 Batyllos przyby³ z Rzymu nic nie wiedz¹c o œmierci Ferorasa Antiq.17, 79). 414 Wed³ug lekcji innych kodeksów (LTRC): "i kiedy jeszcze nie by³ w podejrze- niu u ojca, stan¹³ w obronie(...)". 415 Port w Cylicji, na zachód od Eleuzy, na granicy Pamfili i Cylicji. 416 Albo: "¿ywili obawy, czy nie nast¹pi¹ dalsze zarzuty przeciwko niej". 417 P. Quintilius Varus, legat w Syrii 6-4 r. przed Chr., potem poleg³ w bitwie z Germanami w Lesie Teutoburskim (9 r. po Chr.). 418 Córka poprzednika Heroda, Antygona, straconego przez Antoniusza (zob. 357); imiê jej nie jest znane. Rozdzia³ XXXII 419 Wed³ug Antiq. 16, 250 Antypater otrzyma³ teren, który rocznie przynosi³ 200 talentów dochodu. 420 Niektóre kodeksy (oprócz PA Lat.) maj¹ lekcjê: "przebieg³ego". 421 Chodzi o Miko³aja z Damaszku. 422 Syllajos, zdemaskowany w Rzymie, stracony na rozkaz cesarza (Strabon 16, 2, 24). 423 "Filopator" znaczy "mi³uj¹cy ojca". 424 Tzn. o mojej niewinnoœci (tekst niejasny, ró¿ne t³umaczenia). 425 Wed³ug Antiq. 17, 106 równie¿ Herod uleg³ wzruszeniu, lecz stara³ siê uczuæ swoich nie okazywaæ. 426 por. obszerniejsz¹ mowê Miko³aja w Antiq. 17, 106-126. 427 O Liwii zob. wy¿ej 566, przyp. 394. Antyfilos by³ przyjacielem Antypatra. Rozdzia³ XXXIII 428 Greckiego wyrazu oznaczaj¹cego p³atnego nauczyciela (szczególnie wymowy i filozofii), Józef u¿ywa w sensie "rabbi" ("uczony w Piœmie"). 429 Orze³ by³ orientalnym symbolem Boga, dla ¯ydów nie by³ nieprzyzwoitym. Umieszczania or³a na bramie Przybytku jako ozdoby z pewnoœci¹ lud nie odczu³ jako prowokacji. Mo¿e widziano w nim tak¿e znak w³adzy Heroda, czyli rodzaj zwierzêcia herbowego, jak w hellenizmie orientalnym. Bli¿ej o tym zob. O. Michel, O. Bauern- feind, dz. cyt., Bd. I, s. 425 (Exkurs III: Der Adler om Tempel zu Jerusalem). 430 O nauce faryzeuszów o ¿yciu po œmierci zob 2, 162 n; esseñczyków 2, 154 nn. Nadto: 3, 374; 6, 47; 7, 344-346. 431 Chodzi o dowódcê stra¿y œwi¹tynnej, którego zadaniem by³o pilnowanie po- rz¹dku na terenie œwi¹tyni; w hierarchii zajmowa³ miejsce zaraz po arcykap³anie (por. Dz 4, 1; 5, 24, 26; BJ 6, 294; Antiq. 20, 131). 432 To zebranie odby³o siê wed³ug Anti¹. 17, 161 w teatrze w Jerychu, ale nie by³o to zebranie ludu, lecz urzêdników. 433 Wed³ug Antiq. (17, 167) w nocy po spaleniu m³odzieñców nast¹pi³o zaæmienie ksiê¿yca, a wiêc, jak wskazuj¹ nowsze obliczenia, 12-13 marca 4 r. przed Chr. 434 Diagnoza choroby Heroda natrafia na trudnoœci, gdy¿ opis jest podany w termi- nach popularnych i domniemane choroby (rak, cukrzyca, puchlina wodna, czerwonka pe³zaj¹ca) s¹ tylko przypuszczeniami. 435 Ciep³e Ÿród³o w strefie twierdzy Macheront w pobli¿u pó³nocno-wschodniego krañca Morza Martwego (Jeziora Asfaltowego). Zob. H. Donner, Kallirhoe, Das Sana- torium Herodes des Grossen, ZDPV 49, 1963, s. 59 nn. 436 Akme - zob. wy¿ej 641 n. 437 Obaj byli synami Samarytanki Maltake. Poprzednia zmiana testamentu zob. 646. 438 Herod zmar³ w kwietniu 4 r. przed Chr. (w Œwiêto Paschy), w 34 r. od zg³adze- nia Antygona (37 r.) w 37 r. od zamianowania go królem (koniec 40 r. przed Chr.), a wiêc Józef liczy zaczête lata kalendarzowe jako pe³ne. Wed³ug obliczeñ W. E. Filmera (The Chronology ofthe Reign of Herod Great, JTS 16, 1966, s. 283 n) œmieræ jego przy- pada na styczeñ l r. przed Chr. 439 O Ptolemeuszu zob. wy¿ej 473. Sygnet (pieczêæ) mia³ wielkie znaczenie przy sporz¹dzaniu dokumentów urzêdowych i by³ znakiem powagi królewskiej (por. 2, 24). 440 Filip, syn Kleopatry Jerozolimki. 441 Zob. 664. 442 Wed³ug 265 i 419 Herodejon le¿y w odleg³oœci 60 stadiów od Jerozolimy. Je¿e- li kondukt pogrzebowy prowadzi³ przez Jerozolimê, która jest w oddaleniu 150 stadiów od Jerycha (4, 474), to ca³a odleg³oœæ wynios³aby 200 stadiów. Tak w³aœnie podaje czêœæ rêkopisów (LVRC Lat Heg). KSIÊGA DRUGA Rozdzia³ I 1 Archelaos jest synem Heroda, naznaczonym na nastêpcê tronu (zob. l, 664-668). 2 Dotyczy to g³ównie op³at przy sprzeda¿y towarów. 3 Chodzi o biesiady z dygnitarzami dworskimi. 4 Mê¿ami tymi byli uczeni w piœmie: Juda, Mattias i ich zwolennicy (zob. l, 648-655). 5 Wed³ug Antiq. 17, 164 Herod usun¹³ z urzêdu arcykap³añskiego Mattiasa w zwi¹zku z odciêciem z³otego or³a, zastêpuj¹c go Joazarem, bratem jednej ze swoich ¿on, Mariammy (II). 6 Z treœci zdaje siê wynikaæ, ¿e to by³ dowódca stra¿y œwi¹tynnej. 7 By³o to Œwiêto Paschy w 4 r. przed Chr. 8 Wyra¿enie, które literalnie znaczy: "dodaæ po¿ywienia dla buntu", w przek³adzie pojêto w sensie przenoœnym (inaczej rzecz siê ma w miejscu paralelnym Antiq. 17, 214, gdzie trzeba tekst rozumieæ dos³ownie jako dostarczanie powstañcom ¿ywnoœci). Rozdzia³ II 9 Matk¹ Archelaosa by³a Samarytanka Maltake (por. ni¿ej 39 i l, 562). Poplas nazy- wa siê w Antiq. 17, 219 Ptollas, Ptolemeusz to przyjaciel Heroda i wykonawca jego testa- mentu, zob. l, 473, przyp. 348; Miko³aj z Damaszku - przyjaciel Heroda i historyk, z którego dzie³a Józef korzysta. Filip jest synem Heroda i Kleopatry, bratem przyrodnim Archelaosa, naznaczonym dziedzicem Trachonitydy i ziem okolicznych (zob. l, 668). 10 Niektórzy t³umacze rozumiej¹ przez to pa³ac królewski, inni sprawy królestwa. 11 Podró¿ Salome, siostry zmar³ego króla, do Rzymu wskazuje, ¿e jeszcze mia³a du¿e znaczenie na dworze. 12 Sabinus, nazywany w Antiq. 17, 221 "prokuratorem Cezara w Syrii", prowadzi³ w tej prowincji interesy finansowe cesarza. Zale¿a³ od legata w Syrii, którym by³ Warus (zob. l, 617, przyp. 417)