J.]; 2) ->• lêgnia.
OOKINETA • biogeneza.
OPERATOR <³ac. operator == wykonawca) -»• operon.
OPERKULUM (operculum) — wieczko zaród-;
ni mchów. [E.P.]
OPERON <³ac. operor = pracujê) — zespól s¹siaduj¹cych ze sob¹ ->• genów podlegaj¹cych wspólnej -*• regulacji genetycznej.
W sk³ad o. wchodz¹ u³o¿one kolejno: gen operator oraz geny struktury (Si, Sz itd.), z których ka¿dy warunkuje syntezê jednego z
enzymów (Ei, E; itd.) kontroluj¹cych kolejno zachodz¹ce reakcje biochemiczne. Do systemu o. nale¿y tak¿e gen regulator (R),
który mo¿e byæ zlokalizowany poza obrêbem o. Gdy operator jest wolny (nie zablokowany), geny struktury syntetyzuj¹
w³aœciwe sobie mRNA, stanowi¹ce matrycê dla odpowiednich enzymów, przy czym miejscem rozpoczêcia syntezy mRNA
(przy³¹czenia polimera-zy RNA) jest promotor (P), znajduj¹cy siê na pocz¹tku o., przed operatorem. Natomiast je¿eli operator
jest zablokowany, geny struktury staj¹ siê nieczynne. Blokowanie operatora odbywa siê przy udziale cz¹steczki bia³ka zwanej
represorem, a produkowanej przez regulator. Istniej¹ dwa zasadnicze modele regulacji syntezy enzymów: model
159
OPONY MOZGOWO-BDZENIOWE
indukcji i model represji. W o. pracuj¹cych wed³ug modelu indukcji w normalnych warunkach operator jest zablokowany, a geny
struktury s¹ nieczynne, dopóki w œro^ [³owisku nie pojawi¹ siê cz¹steczki -* induk-tora. Induktor ³¹cz¹c siê z represorem zmienia
jego budowê przestrzenn¹ i uniemo¿liwia mu blokowanie operatora. Operator staje siê wtedy wolny, w wyniku czego nastêpuje
de-represja genów struktury, czyli umo¿liwienie im rozpoczêcia syntezy enzymów. W o. pracuj¹cych wed³ug modelu represji re-
presor wytworzony przez regulator jest nieaktywny i nie mo¿e sam zablokowaæ operatora, wskutek czego w normalnych warun-
kach geny struktury s¹ czynne. Unieczynnia-j¹ siê one dopiero wtedy, gdy w œrodowisku pojawi siê -*• korepresor, który ³¹cz¹c
siê z represorem, zmienia jego budowê przestrzenn¹ w taki sposób, ¿e staje siê on zdolny do zablokowania operatora. Model o.
t³umaczy wiêc mechanizm regulacji (w³¹czania i wy³¹czania) dzia³ania genów struktury uwarunkowanej obecnoœci¹ w œrodowisku
cz¹steczek induktora (model indukcji) lub korepresora (model represji). Dziêki tej regulacji okreœlone geny dzia³aj¹ tylko wtedy,
gdy ich produkty (enzymy) s¹ potrzebne w komórce do przeprowadzania odpowiednich reakcji biochemicznych. U bakterii pa-
³eczki okrê¿nicy (Escherichia coli) np. geny o. Laæ, produkuj¹ce enzymy potrzebne do rozk³adu cukru laktozy, czynne s¹ tylko
wtedy,
Model indukcji
P O Si $2 R
"W" ""
l nieczynne
P O Si S;
•Ll^J 1—1
ok³ymny
³ f
mRNA-w^ •""^
*«««i l i
reprecor .^represof
reprecor oktywiy
O
induktor Model reprwji
wór ^
mn/^r
represor nieaktywny
R
P 0
s,
s?
R
p
0 S,
s?
\ [
• 11^
I—
I
t
cn
l T
|
^
.
l inRNAw>.
'V
\A
.
³
³ /
ff
E,
L2
n^ft
f
t
fpfftsor rep³tsor ^""^rcpfcsor
Bdktywny nieaktywiy^ aktywny
Q
korepres
or
zasada dzia³ania operonu
gdy w œrodowisku znajduje siê laktoza, która stanowi induktor dla o. Laæ. Teoriê o. sformu³owali F. Jacob i J. Monod w 1961 r. na
podstawie badañ nad komórkami bakteryjnymi. U eukariontów procesy regulacji genetycznej s¹ bardziej skomplikowane. [H.K.]
OPISTONEFROS