Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.
Nigdy nie wiadomo, kiedy taka sprzeczność zostanie wykryta. Może zdarzy się to jutro, a może nigdy. Ale historia nauki jest usłana ruinami potężnych budowli, które runęły przez przypadek czy przez jakąś błahostkę". To właśnie miał na myśli Geoffrey Wrightwood, kiedy w roku 1972 na VII Międzynarodowym Sympozjum Paleontologii Człowieka w Genewie mówił: "Wszystkim, czego potrzebuję, jest jedna czaszka albo fragment czaszki czy kawałek szczęki. Prawdę mówiąc, trzeba mi jednego właściwego zęba i cała debata jest skończona". Zanim taki kostny dowód zostanie odkryty, spekulacje będą kontynuowane, a każdy może zająć w tym sporze pozycję, jaka odpowiada jego wewnętrznemu poczuciu prawdy. ŹRÓDŁA I. ŹRÓDŁA PODSTAWOWE Yakut ibn-Abdallah, rękopis, leksykon geograficzny, 1400(?); nr 1403A-1589A. Uniwersytecka Biblioteka Archiwaliów, Oslo, Norwegia. Tłum.: Blake Robert, Frye Richard, w: Byzantina - Metabyzantina: A Journal of Byzantine and Modern Greek Studies, Nowy Jork 1947. Cook Albert S., Nowy Jork 1947 Fraus-Dolus Per, Oslo 1959-1960 Jorgensen Olaf, 1971, nie publikowane Nasir Seyed Hossein, 1971, nie publikowane. Rękopis z Sankt-Petersburga, historia lokalna, opublikowana przez Akademię w Sankt-Petersburgu, 1823; nr 233M-278M. Uniwersytecka Biblioteka Archiwaliów, Oslo, Norwegia. Tłum.: Fraus-Dolus Per, Oslo 1959-1960. Stenuit Roger, 1971, nie publikowane Soletsky V.K., 1971, nie publikowane Ahmad Tusi, rękopis, geografia, 1047, zbiory J. H. Emersona, nr LV 01-114. Uniwersytecka Biblioteka Archiwaliów, Oslo, Norwegia. Tłum.: Fraus-Dolus Per, Oslo, 1959-1960. Nasir Seyed Hossein, 1971, nie publikowane Hitti A.M., 1971, nie publikowane Amin Razi, rękopis, historia wojen, 1585-1595, zbiory J. H.Emersona; nr LV 207-244. Uniwersytecka Biblioteka Archiwaliów, Oslo, Norwegia. Tłum.: Fraus-Dolus Per, Oslo, 1959-1960. Bendixon Robert, 1971, nie publikowane Porteus Eleanor, 1971, nie publikowane Rękopis z Ksymos, geografia we fragmentach, bez daty, z zapisu majątku A. G. Gavrasa; nr 2308T-2348T. Uniwersytecka Biblioteka Archiwaliów, Oslo, Norwegia. Tłum.: Fraus-Dolus Per, Oslo, 1959-1960. Bendixon Robert, 1971, nie publikowane Porteus Eleanor, 1971, nie publikowane II. ŹRÓDŁA DRUGORZĘDNE Berndt E., Berndt R.H.: An Annotated Bibliography of References to the Manuscript of ibn-Fadlan from 1794 to 1970. Acta Archaeologica, VI: 334-389, 1971. To znakomite zestawienie odsyła zainteresowanego czytelnika do wszystkich drugorzędnych źródeł, zawierających wzmianki o rękopisie, jakie ukazały się w językach: angielskim, norweskim, szwedzkim, duńskim, rosyjskim, francuskim, hiszpańskim i arabskim we wskazanym okresie. Ogólna liczba wymienionych źródeł wynosi 1042. III. OPRACOWANIA OGÓLNE Niżej wymienione publikacje są zrozumiałe dla każdego czytelnika i nie wymagają szczególnego przygotowania archeologicznego czy historycznego. Uwzględniono jedynie prace w języku angielskim. Wilson D.M., The Vikings, Londyn 1970. Brondsted J., The Vikings, Londyn 1960, 1965. Arbman H., The Vikings, Londyn 1961. Jones G., A History of the Vikings, Oksford 1968. Sawyer P., The Age of the Vikings, Londyn 1962. Foote P.G., Wilson D. M., The Viking Achievement, Londyn 1970. Kendrick T.D., A History ofthe Vikings, Londyn 1930. Azhared Abdul, Necronomicon (wyd. H. P. Lovecraft), Providence, Rhode Island 1934. PRZYPISY 1 Ibn-Fadlan niedokładnie podaje liczebność i skład swojej wyprawy. Czy ta wyraźna niedbałość wynika z przeświadczenia, że czytelnik zna skład karawany, czy też jest ona konsekwencją zaginięcia fragmentów tekstu, trudno rozstrzygnąć. Przyczyną mogą być również konwencje społeczne, gdyż ibn-Fadlan nigdzie nie stwierdza, że w jego grupie jest więcej niż kilka osób, podczas gdy w rzeczywistości liczyła ona prawdopodobnie stu lub więcej ludzi i dwa razy tyle koni i wielbłądów. Ale ibn-Fadlan nie uwzględnia - formalnie - niewolników, służących i pomniejszych członków karawany