Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.

Nie trzeba dodawać, że niskie przekonanie o własnej skuteczności lub brak umiejętności, powoduje ograniczenie automotywowania, gdyż jednostka nie wierzy we własne możliwości. Dlatego tak ważne są doświadczenia realnych sukcesów w podejmowanych działaniach, jest to bowiem czynnik samonagradzający. Rozwój osobowości obejmuje zatem nabywanie nowych zachowań i kompeten- cji w drodze modelowania, kształtowanie się realistycznego przekonania o własnej skuteczności, zdolność do formułowania celów życiowych, które jednostka ocenia jako wartościowe i możliwe do wykonania w określonych warunkach środowisko- wych oraz plastyczność w ich wyborze i sposobach realizacji — czyli zdolność do automotywowania, samokontroli i samowzmacniania. ' ,': -, ;*t,-,.-* „;;{<- Poznawcza teoria self Wprowadzenie kategorii self do rozważań psychologicznych ma sens zwłaszcza wtedy, gdy staramy się wniknąć w to, jak jednostka spostrzega i rozumie samą sie- bie oraz jak z własnego punktu widzenia konstruuje obraz świata i swoich relacji z ludźmi. Psychologia nawiązuje w tym miejscu do elementarnego doświadczenia człowieka — poczucia własnego „Ja" — co w języku naturalnym wyraża się w zwro- tach: „być sobą", lub „być w zgodzie z sobą", „zagubić" albo „odnaleźć siebie", 153 „być nieautentycznym" itp. Z punktu widzenia obserwatora, kategoria self wyd? się być przydatna zwłaszcza wtedy, kiedy próbujemy opisać i wyjaśnić takie zj wiska, jak prawdziwe zaangażowanie w jakąś czynność, spójne funkcjonowali osoby, czy unikatowy sposób ujmowania własnej historii życia. Współczesna teoria self, w wersji poznawczej i fenomenologicznej, czerp inspiracje z przemyśleń W. Jamesa (1890), którego klasyczne rozróżnienie na „Ja jako-poznające (I-as-knower) i „Ja"-empiryczne (empińcal Me), pozwoliło na inte pretacje osobowości z perspektywy Ja intencjonalnego (podmiotowego) i Ja przei miotowego. Napięcie istniejące między „Ja" intencjonalnym a „Ja" przedmiotowy: umożliwia autorefleksję, dzięki której podmiot tworzy koncepcję siebie. Z rozwojowego punktu widzenia decydujące znaczenie ma zdolność różnicowi nią siebie i innych oraz zdolność do autorefleksji. Kiedy istota ludzka nabiera poczt cia własnego „Ja" i jak dowiadujemy się o tym? Zacznijmy od rozróżnienia miedz spostrzeganiem siebie a samoświadomością, inaczej mówiąc, między percepcj dziecka, że istnieje oddzielnie od innych osób lub obiektów fizycznych, a zdolności do refleksji nad sobą. Obserwacja 3-miesięcznego niemowlęcia świadczy o tym, ż odróżnia ono gryzienie siebie od gryzienia innej osoby czy różnych przedmiotów podobnie jak różnicuje ruch wykonywany przez siebie i kogoś innego (Lewis, 199C Rovee-Collier, 1993). Ale okazuje się również, że już w pierwszych dniach po uro dzeniu dziecko reaguje inaczej na płacz drugiego dziecka i płacz własny, jakby posia dało zdolność różnicowania tych dźwięków (Martin, Clark, 1982). A kiedy dochodzi do rozwoju samoświadomości? Zanim spróbujemy odpowie dzieć na to pytanie, zauważmy, że przejawy samoświadomości, uważanej za cechi specyficznie ludzką, można zaobserwować również u niektórych małp, zwłaszcz; szympansów i orangutanów. Zwierzęta najczęściej reagują na swoje odbicie w lus trze jak na innego przedstawiciela tego samego gatunku. Szympans po kilku próbacl zmienia sposób zachowania i używa lustra do zabiegów kosmetycznych, np. przy- gładzając sierść. Uśpiony i pomalowany farbą, kiedy tylko zobaczy swe odbicie natychmiast przystępuje do obmacywania zabarwionego obszaru. Wie, iż widzi sie- bie - trudno inaczej zinterpretować wynik tego eksperymentu (Gallup, 1997). Dziecko w wieku między 15. a 18. miesiącem życia odróżnia siebie w lustrze, rozpoznaje siebie na filmie, a bezpośrednio monitorowane kamerą wideo wykonuje rozmaite ruchy, obserwując je na ekranie. W przypadku zabarwienia twarzy (matka wycierała dziecku nos barwiącą chusteczką), zachowuje się podobnie jak szympans z cytowanego eksperymentu: dotyka poczerwienionych miejsc, manualnie i wizual- nie sprawdzając dostrzeżoną zmianę. Trzeba dodać, że dzieci 12-miesięczne nie przejawiały takich zachowań (Lewis, Brooks-Gunn, 1979). Innymi faktami, które pozwalają związać zaczątki samoświadomości z okresem 15.-18. miesiąca życia jest mowa, w której pojawia się mówienie o sobie oraz emocjonalno-uczuciowe reakcje wstydu i dumy. Dziecko zachowuje się w sposób świadczący o tym, że wie, iż cze- goś powinno się wstydzić, stara się coś ukryć, albo odwrotnie - czymś się chwali, pokazuje to otoczeniu (Lewis, 1997). Do pełnego rozwoju świadomości refleksyjnej dochodzi jednak dopiero po osiągnięciu poziomu myślenia abstrakcyjnego, które umożliwia sformułowanie koncepcji siebie w kategoriach cech ogólnych. 154 W dzieciństwie koncepcja siebie powstaje na podstawie interakcji z innymi ludź- mi. U małego dziecka tworzy się tzw. Ja odzwierciedlone, to jest koncepcja siebie zawierająca treści przejęte od osób znaczących na mocy takiej samej relacji, jaka łączy je np. z matką, niezależnie od tego, w jakim stopniu są one prawdziwe. Wiele z tych treści nie podlega refleksji w późniejszych okresach rozwojowych, stąd duża trwałość niektórych przekonań o sobie (Pervin, 2002). Na skutek opinii rodziców osoba przeciętnie zdolna może uważać siebie za niedocenianego geniusza, a piękna dziewczyna za brzydkie kaczątko. Treści i uczucia „Ja" odzwierciedlonego rzadko są wewnętrznie spójne. Przekaz pochodzi od kilku osób, a nawet i od tej samej osoby dziecko uzyskuje rozmaite komunikaty. Chłopiec może wiedzieć, że jest silny, sprawny i znakomicie gra w piłkę, a jednocześnie, że jest źródłem wielu trosk mamy z powodu swej ruchli- wości, niszczenia ubrań i kontuzji. Dwie różne koncepcje siebie: jedna wzmocniona pochwałami ojca, dla którego sportowe zacięcie syna stanowi powód do dumy; druga wywołana utyskiwaniami mamy, dla której każde wyjście syna na boisko zwiastuje kłopoty, dodatkową pracę, a niekiedy wstyd przed sąsiadkami