Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.
Dzieli ludzi na grupy, ktre maj by traktowane w odmien- ny sposb. Wspczenie zasada ta nabraa charakteru biurokratycznego - nazbyt czsto wysoko wynagrodzenia zaley wycznie od pozycji zajmowanej w hierarchii subowej. Osabia to motywacj osigni i unie- zalenia wynagrodzenie od efektw pracy. W konsekwencji prowadzi do powszechnego spadku aktywnoci zawodowej i stagnacji spoeczestwa. 6. Wedug niektrych autorw sprawiedliwo oznacza realizacj za- sady: kademu wedug tego, co przyznaje mu prawo. Ta zasada dopu- szcza w praktyce tyle jej wariantw, ile jest rnych prawodawstw. Jest jednak zawodna, gdy to, co przyznaje prawo moe by niesprawiedliwe. 6. Ruchliwo spoeczna a zamiana struktury spoecznej ^ Ruchliwo spoeczna oznacza przechodzenie jednostek lub grup z jedne- go miejsca struktury spoecznej w inne. Wystpuje ona w spoeczestwach, w ktrych istnieje system zrnicowanych pozycji spoecznych, politycz- nych, prawnych, gospodarczych, prestiowych. Moliwo przemieszcza- nia si jednostek z jednej grupy do drugiej w obrbie systemu jest cech rozwarstwionej struktury spoeczestw przemysowych36. Jednak nawet najbardziej sztywny system kastowy nie jest cakowicie zamknity i nie- zmienny bez wzgldu na oficjalne przepisy. W systemie spoecznym In dii, na przykad, powstaj od czasu do czasu nowe kasty w wyniku wt czania do nich grup po przejciu na hinduizm. Zdarza si te przesunicie kasty w obrbie systemu w gr lub w d. W spoeczestwach feudalnych w Europie do czstym zjawiskiem byy nobilitacje ludzi z niszyct stanw, wyraajce si w nadawaniu im tytuw i przywilejw szlacheckich rdem ruchliwoci s przeksztacenia struktury spoecznej, zwaszcz; zmiany w spoecznym podziale pracy, liczbie i rodzajach miejsc pracy oraz strukturze zatrudnienia. Zmiany te powoduj przesunicia w dotych czasowym ukadzie pozycji spoecznych. Ten rodzaj przemieszcze spo ecznych okrela si mianem ruchliwoci strukturalnej. Wystpuje oni w duej skali w okresach przeomowych i rewolucyjnych; jest skadni kiem zmian globalnych zachodzcych w spoeczestwie jako caoci Przejcie od jednego do drugiego typu spoeczestwa dokonuje si w try bie ruchliwoci strukturalnej. Ustpuj wwczas jedne klasy, a na ich miejsce pojawiaj si nowe. Powstanie spoeczestwa feudalnego obej mowao zanikanie klas podstawowych spoeczestwa niewolniczego - wolnych obywateli i niewolnikw - i ksztatowanie si nowych klas pod stawowych - feudaw i chopw poddanych. Przechodzenie do spoe czestwa kapitalistycznego wizao si z powstaniem klasy kapitalistw i klasy robotnikw. Obecnie w Polsce obserwujemy proces tworzenia si klasy redniej bdcej nowym segmentem struktury spoecznej. rdem ruchliwoci strukturalnej mog by wojny i kataklizmy wyniszczajct znaczn cz populacji lub zmuszajce ludno do masowych emigracji 36 S. M. Lipset, R. Bendix, Ruchliwo spoeczna w spoeczestwie przemysowyn Warszawa 1964, s. 33. '30' l Proces zmiany pozycji moe dokonywa si w ramach istniejcej struk- tury spoecznej. Ten rodzaj ruchliwoci polega na wymianie jednostek zajmujcych okrelone pozycje w spoeczestwie. Wie si ona ze zmiana- mi miejsca zamieszkania i zatrudnienia ludzi w caym okresie ich ycia, a przede wszystkim z nastpstwem pokole - rozpoczynaniem i kocze- niem aktywnoci zawodowej przez kolejne roczniki. Ten rodzaj ruchliwo- ci nazywa si ruchliwoci wymienn. Nie wie si ona ze zmianami struktury spoecznej. Ze wzgldu na przestrze spoeczn, w ktrej odbywaj si przemie- szczenia jednostek, istniej dwa zasadnicze typy ruchliwoci spoecznej: pozioma i pionowa. Przez ruchliwo poziom rozumie si przejcie jedno- stki z jednej grupy spoecznej do drugiej, umieszczonej na tym samym poziomie stratyfikacji spoecznej. Poziomy charakter ma ruchliwo tery- torialna (zmiana miejsca zamieszkania), zawodowa (zmiana miejsca pracy) oraz inne rodzaje ruchliwoci, w ktrych nie wystpuje waniejsza zmiana pozycji pionowej. Ruchliwo pionowa obejmuje te typy przemieszcze, ktre powodu- j zmian pozycji spoecznej jednostki. Zalenie od kierunku zmiany tej pozycji, wystpuj dwa rodzaje ruchliwoci pionowej: awans spoeczny lub degradacja spoeczna. Awans spoeczny wyraa si w przepywie jed- nostek z warstwy niszej do wyszej lub wytworzenie przez te jednost- ki nowej grupy lokujcej si na poziomie warstwy wyszej. Degradacja spoeczna polega na przechodzeniu jednostek z pozycji wyszej na ni- sz. Ze wzgldu na rodzaj skali, na ktrej nastpuje ruchliwo pionowa rozrnia si awans albo degradacj ekonomiczn, zawodow, politycz- n itp. Syntetyczn miar awansu spoecznego w wiadomoci spoecz- nej Polakw jest migracja ze wsi do miasta zwizana z popraw warun- kw cywilizacyjnych ycia oraz przejcie od pracy fizycznej do pracy umysowej. Ten drugi wymiar awansu spoecznego wystpuje we wszy- stkich spoeczestwach przemysowych37. Ruchliwo spoeczna moe by ujmowana w skali wewntrzpokole- niowej lub midzypokoleniowej38. Ruchliwo wewntrzpokoleniowa okre- lona jest w obrbie tego samego pokolenia. Wyraa si w zmianach po- A. Sarapata, Studia nad uwarstwieniem i ruchliwoci spoeczn w Polsce, Warszawa 1965, s. 16. 8 T. Remer, Niektre aspekty psychologiczne struktury i ruchliwoci spoecznej, Wrociaw- Warszawa-Krakow-Gdask 1980; Struktura i ruchliwo spoeczna, red. K. M. Slomczyski i W. Wesotowski, Wroclaw-Warszawa-Krakw-Gdask 1973, s. 61-124. X zycji spoecznej jednostki w caym okresie jej ycia. Ruchliwo midzy- pokoleniowa wystpuje midzy nastpujcymi po sobie pokoleniami. Wyraa si ona w rnicy pozycji spoecznej rodzicw i dzieci w analo- gicznym okresie ich aktywnoci spoeczno-zawodowej. Ruchliwo mi- dzypokoleniowa moe mie charakter poziomy albo pionowy. Ze wzgldu na podmiot ruchliwoci spoecznej rozrnia si ruchli- wo indywidualn i zbiorow. Ruchliwo indywidualna polega na prze- mieszczeniu si jednostek w strukturze spoecznej. Ruchliwo zbiorowa wyraa si w zaniku lub zmianie pozycji w spoeczestwie caych grup zawodowych, warstw i klas spoecznych. Na przykad reforma rolna i na- cjonalizacja przemysu w Polsce spowodowaa likwidacj klasy ziemia- stwa i klasy kapitalistw. Obok tego nastpia degradacja drobnotowaro- wych producentw i warstwy inteligencji