Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.
Program książąt moskiewskich obejmował "zbieranie ziem rus- kich" do walki z Litwą i Zakonem Kawalerów Mieczowych w Inflantach. Pierwszą wojnę z Moskwą stoczyła Litwa w latach 1492-1494. W 1499 r. Litwa wzmocniła przymierze z Polską aktem tzw. unii wileńskiej. Istota tego porozumienia polegała na włączeniu Polski do konfliktu moskiewsko-litew- skiego, co miało się stać trwałym składnikiem polityki w Europie Wschod- niej przez następne trzy stulecia. W kolejnej wojnie (1500-1503) Litwa po- niosła klęskę nad Wiedroszą (dopływ górnego Dniepru) i utraciła wielką część swego dotychczasowego terytorium w dorzeczu środkowego Dniepru. Wybór wielkiego księcia litewskiego Aleksandra na króla polskiego oznaczał w tej sytuacji wznowienie unii w warunkach znacznie gorszych dla Litwy niż poprzednio. Unia w Mielniku nad Bugiem (1501) ustanawiała wspólny wybór władcy i wspólną politykę zagraniczną, wspólne przywileje dla szlachty, jednolity system monetarny. Aleksander zobowiązał się do podporządkowania władzy królewskiej kontroli senatu polskiego. Rządy senatorów, związane z wzmożo- nym rozdawnictwem na ich rzecz królewszczyzn, wywołały sprzeciw szlachty koronnej. Zmusiła ona króla do zgody w 1504 r. na konstytucję o incompa- tibiliach, czyli zakazie łączenia w jednym ręku kilku wysokich urzędów pań- stwowych (był to postulat szlachty już w połowie XV w.) i na rezygnację z dalszych darowizn, a w 1505 r. na sejmie w Radomiu uchwalona została konstytucja Nihil novi, zabraniająca królowi wydawania ustaw bez zgody sejmu. Przekreślała ona przywilej mielnicki, czyniła państwo polskie stano- wym państwem szlacheckim z osłabioną władzą królewską. Tendencje te rozpowszechniły się i w Wielkim Księstwie, tworząc podstawę do ściślejszej unii. 342 CZASY NOWOŻYTNE Za następcy Aleksandra, Zygmunta (ur. 1467, król 1506-1548), nastą- piła redukcja międzynarodowej pozycji Polski w Europie do obszaru pokry- wającego się w przybliżeniu z dorzeczami Wisły, Dniepru i Dniestru oraz południowo-wschodnim pobrzeżem Bałtyku. Po Mohaczu zabrakło przesła- nek dynastycznych dla ekspansji czy sojuszy na południu. Odtąd stosunki z Moskwą miały determinować pozycję międzynarodową Polski. Skutkiem dalszych wojen na wschodzie (1507/1508 i 1512-1522) była utrata przez Litwę Smoleńska, którego nie odzyskała mimo zwycięstwa pod Orszą (1514). Pośredniczeniem między Litwą i Polską a Moskwą zajęli się posłowie cesarscy, którzy prowadzili wówczas z Wasylem III rokowania o sojusz. Oznaczało to wejście Moskwy do polityki europejskiej i osłabienie pod- miotowości politycznej Litwy. Utrata Smoleńska i przyległych ziem zmusiła Wielkie Księstwo do szukania oparcia w Polsce. Polska z kolei przejmowała rywalizację z Moskwą o sporne ziemie ruskie. W powojennej publicystyce przyjęło się widzieć związek między wschodnią orientacją polityki polskiej od przełomu XV/XVI w. a zmniejszeniem się zainteresowania Zachodem i Północą. Jest to projekcja wiedzy o wydarzeniach z XVII i XVIII w. na stulecie XVI. Współcześni nie mogli przewidzieć biegu wydarzeń nie będą- cych bezpośrednim następstwem ich poczynań i decyzji. Do spraw w tak krytyczny sposób ocenianych w późniejszym polskim piś- miennictwie historycznym należy też sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego. Zakon był instytucją o znaczeniu europejskim: prowadził politykę samo- dzielną, podkreślając swój związek z Cesarstwem i papiestwem. Zakończe- nie ostatniej wojny krzyżacko-polskiej (1520-1521) czteroletnim rozej- mem, a następnie hołdem złożonym przez ostatniego wielkiego mistrza Al- brechta już jako świeckiego "księcia w Prusiech" (1525), dla współczesnych oznaczało przede wszystkim zerwanie więzów państwa zakonnego w Prusach z Rzeszą i z Rzymem. Albrecht bowiem, pod osobistym wpływem mistrza Marcina, zdecydował się przejść na luteranizm. Traktat krakowski, zawarty z Polską, tworzył w Prusach lenne dziedziczne księstwo świeckie Albrechta. W wypadku wygaśnięcia ansbachskiej linii Hohenzollernów nastąpić miała likwidacja lenna i przejęcie go przez króla polskiego w bezpośrednie włada- nia. Analogię zdawało się nasuwać Mazowsze: w rok po hołdzie pruskim, po wygaśnięciu ostatnich Piastów z linii mazowieckiej wcielone zostały do Koro- ny pozostałe jego terytoria wraz z Warszawą. Reformacja dotarła do Polski i na Litwę różnymi drogami. Edykty króla Zygmunta I przeciw sprowadzaniu heretyckich pism oraz rozpowszechnianiu zawartych w nich wierzeń (1520, 1523, 1534) nie skutkowały