Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.

Fruga, który porzucił język rosyjski dla jidysz. Frug wprowadził do poezji jidysz zarówno odznaczającą się nowoczesnym liryzmem poezję natury, jak i znamię indywidualizmu, pomimo tego, że był poetą wyrażającym silne uczucia narodowe. Właśnie w poezji Fruga doszły do głosu nowoczesne dążności narodowe: syjonizm i narodziny ruchu robotniczego, które u schyłku XIX w. ogniskowały aktywność żyd. inteligencji i odzwierciedliły się w nowoczesnej literaturze hebrajskiej i jidysz. Ruch robotniczy Podczas gdy nowoczesna literatura hebrajska rozwinęła się wraz z narodzinami syjonizmu, który był jej zasadniczą ideową ostoją, ideologiczne powinowactwa literatury jidysz były bardziej złożone. Wywodzący się głównie ze środowisk inteligenckich założyciele i przywódcy ruchu robotniczego przyswajali sobie języki krajów zamieszkania i w nich najpierw usiłowali przemawiać do żyd. robotników. Szybko zrozumieli, że aby szerzyć swe poglądy bardziej skutecznie, propagandę potrzeba prowadzić w jidysz. Wkrótce jednak jidysz stał się dla ruchu robotniczego, szczególnie o orientacji niesyjonistycznej, nie tylko narzędziem, ale wartością kulturalną, zarówno dla narodu, jak i dla jednostek. W ten sposób język i literatura jidysz uzyskały ze strony ruchu robotniczego zaplecze ideologiczne, zapewniające szerokie i dynamiczne poparcie publiczne. Właśnie takiego poparcia brakowało im poprzednio pomimo rozwoju literatury w epoce Mendele i sporadycznych deklaracji na jej rzecz od początku XIX w. (I. S. Bik i J. M. Lifszic), mających ograniczoną wartość praktyczną. Ówczesne poparcie szerokich rzesz żyd. dla ruchu robotniczego i metod jego agitacji przyczyniło się do powstania nowego kierunku w literaturze jidysz, wiążącego z sobą ściśle wychowanie i rewolucyjną propagandę. Pisarze tego nurtu wyrażali i podkreślali cierpienia żyd. robotnika i jako robotnika, i jako Żyda, wzywali do walki przeciwko wewnętrznym i zewnętrznym ciemię-życielom i do poświęcenia się dla społecznego, politycznego i narodowego wyzwolenia. Do dawnej poezji jidysz, której rzadko udawało się wznieść ponad poziom popularnych wierszy rozrywkowych (np. Benjamin (Wolf) Ehrenkranz, M. Gordon, E. Zunser i do pewnego stopnia Abraham Goldfa-den i J. L. Gordon) dołączyła się teraz poezja nowego typu. I chociaż wciąż jeszcze była ona prymitywna w środkach wyrazu oraz ograniczona w symbolice i obrazowaniu - zapożyczonych i dostosowanych do frazeologii ruchu robotniczego - to inspirowała ją silna wiara i wewnętrzny żar. Najczystsze i najbardziej udane utwory tego rodzaju były osiągnięciem autorów amerykańskich i pochodzą już z 1. 90. XIX w., uczyniły one popularnymi takich autorów jak M. Winczewski, M. Ro-zenfeld, D. Edelsztat i J. Bowszower, których twórczość docierała również do ruchu robotniczego w Europie Wschodniej i dobrze mu służyła. Podczas gdy amerykańska poezja jidysz zdominowana była w wielkiej mierze przez motywy społeczne i pozostałości popularnej poezji rozrywkowej, głównym rysem powstającej tam prozy jidysz było wprowadzenie opisu życia imigrantów, połączonego z sentymentalną tęsknotą za „starym domem" - krajami pochodzenia autorów (np. Z. Libin). W teatrze trwała walka pomiędzy musicalem a rodzącym się dramatem artystycznym (np. J. Gordin i L. Kobrin). Natomiast w 1. 90. XIX w. sytuacja literatury jidysz w Europie Wschodniej była już bardziej złożona: dekada ta, jak również cały okres do wybuchu I wojny światowej, zdominowane były przez rozległy i wywierający duży wpływ na literaturę dorobek Szolem Alejchema i I. L. Pereca, którzy wraz z Mendele słusznie uważam są za klasyków literatury jidysz. Zarówno Szolem Alejchem, jak i Perec mieli za sobą doświadczenia haskali, lecz dla obu ha-skaliczne rozterki były fazą przejściową, przypadającą na początek kariery literackiej. Obaj - 269 literatura jidysz szczególnie zaś Perec - żywili sympatie dla rodzącego się ruchu robotniczego, rozumiejąc też problemy podnoszone przez inne żyd. ruchy narodowe. Charakterystyczną cechą obu pisarzy był wszakże ich sukces w oporze wobec ograniczeń ideologicznych, które mogłyby krepować ich wolność artystyczną. Aczkolwiek obaj uwikłani byli w problemy i doświadczali cierpień właściwych swemu pokoleniu, to jednak każdy z nich na swój sposób odmawiał poddania się konwencjom lub żądaniom i naganom polityków bądź krytyków literackich, którzy chcieli ograniczyć funkcję literatury jidysz do instrumentu wychowania i realizacji celów społecznych i politycznych. Szolem Alejchem Aczkolwiek Szolem Alejchem odniósł artystyczny sukces zarówno w powieści, jak i dramacie, jego wielki i wyjątkowy talent ujawnił się głównie w opowiadaniach, w których dopuszczał do głosu swych licznych bohaterów: monologach Tewji Mleczarza, listach Menachema-Mendla, prowadzonych w pierwszej osobie opowieściach Motła syna kantora Pesi oraz w krótkich opowiadaniach, w których znika sam narrator, a strumień mowy bohaterów płynie bez żadnych ograniczeń. Jego postawa wobec barwnej galerii bohaterów, jaką stworzył, postaci to wzniosłych, to nieuczciwych, to komicznych, które wydają się być przeniesione wprost z życia, jest tolerancyjna, pozbawiona jawnego tonu kaznodziejskiego potępienia. Nawet w sytuacjach tragicznych, w jakich często umieszcza swoich bohaterów, pisarz nie tracił zdolności do śmiechu i zabawy, aczkolwiek mógł to czynić z bólem i smutkiem. Sugestywność opisywanych sytuacji i humor opowieści często przesłaniają bardziej złożone pierwiastki utworów Szolem Alejchema i to one są w wielkiej mierze źródłem wysuwanych pod jego adresem oskarżeń o nonszalancję i płytkość. Dezaktualizowała się natomiast w tych utworach dziennikarska aktualność tematów, której niekiedy ulegał ze względu na współpracę z prasą. Rozumiał to sam pisarz, poprawiając i skracając pod koniec życia dzieła ogłaszane w ciągu kilku dekad. Dzięki temu udało mu się uczynić swych bohaterów postaciami uniwersalnymi, niezależnymi od okoliczności - czy to miejsca, czy to czasu - w jakich zostały stworzone. Poprawiony w 1910 Menachem-Mendel jest skondensowanym skrótem związanych z tym bohaterem tekstów - o wymowie głównie aktualnej - pisanych od 1892