Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.
Zwyciêstwo Radziwi³³a Rudego pod Czaœnikami nad U³¹ w 1564 r. nie zrównowa¿y³o straty Po³ocka. Jednak¿e Iwan GroŸny, zaskoczony 134 spiskiem bojarów, z chwil¹ kiedy krwawym terrorem zacz¹³ utwierdzaæ carskie samodzier¿awie, nie czu³ siê na si³ach do dalszej wojny. Nie kwapi³a siê do niej i wycieñczona finansowo Litwa. W 1570 r. stan¹³ rozejm. Moskwa zachowa³a wprawdzie Po³ock, ale zosta³a odparta od Inflant. UNIA LUBELSKA 1569 ROKU Upadek Po³ocka jaskrawo obna¿y³ s³aboœæ militarn¹ Litwy. Bojarzy pojêli wówczas, .¿e pañstwo litewskie o w³asnych si³ach nie zdo³a oprzeæ siê natarciu Moskwy. Tote¿ poparli oni polskie d¹¿enia do unii, spodziewaj¹c siê, ¿e w ³¹cznoœci z Polsk¹ Litwa bêdzie w stanie podj¹æ skuteczn¹ walkê z Moskw¹ o swoje granice pañstwowe. Jednak¿e projekt wcielenia Litwy do Korony przedstawiony przez stronê polsk¹ Litwinom, napotka³ zdecydowany sprzeciw panów litewskich. Obawiali siê oni, ¿e wcielenie Litwy do Polski oznaczaæ bêdzie “zniszczenie" ich pañstwa, praw i urzêdów, ¿e spowoduje nap³yw Polaków na Litwê, przez co by “wrychle naród litewski, zatrzeæ siê musia³". Tote¿ mo¿now³adcy litewscy pragnêli tylko utrzymania przymierza z Polsk¹, jakie zapewnia³a im przecie¿ osoba wspólnego w³adcy. Zrywaj¹c rozmowy na sejmie lubelskim l III 1569 r., Litwini z Radziwi³³em Rudym, swym przywódc¹, w najœmielszych przypuszczeniach nie mogli przewidzieæ reakcji strony polskiej. Oto za rad¹ pos³ów polskich, rozporz¹dzeniami królewskimi z marca i czerwca 1569 r. Podlasie, Wo³yñ i Ukraina zosta³y odebrane Litwie i wcielone do Polski, zreszt¹ nie bez poparcia szlachty tych ziem. Polityka faktów dokonanych, przy jednoczesnej obietnicy polskiej zachowania odrêbnej pañstwowoœci litewskiej, zrobi³y swoje. Okrojone W. Ks. Litewskie, bez licznej szlachty podlaskiej i wo³yñskiej, bez pomocy polskiej, sta³oby siê ³atwym ³upem Moskwy. Litwini, chc¹c nie chc¹c, wrócili wiêc do Lublina podejmuj¹c przerwane uk³ady o uniê. Po uporczywych debatach i przewlek³ych obradach 28 czerwca osi¹gniêto porozumienie co do treœci unii, któr¹ zatwierdzono l VII 1569 r. Unia lubelska stanowi³a, “i¿ ju¿ Królestwo Polskie i W. Ks. Litewskie jest jedno nieró¿ne i nierozdzielone cia³o, a tak¿e nieró¿na, ale jedna, spoina Rzeczpospolita, która siê z dwu pañstw i narodów w jeden lud i pañstwo znios³a i spoi³a". Wœród powszechnej radoœci i wzajemnych gratulacji wyra¿ano ¿yczenia, aby “za wol¹ Bo¿¹ ta unia trwa³a do koñca œwiata". Jako wynik unii lubelskiej powsta³a wielonarodowoœciowa polsko-litewsko-bia³orusko-ukraiñska Rzeczpospolita szlachecka. Unia lubelska, zatwierdzaj¹c dotychczasow¹ zasadê wspólnoœci osoby panuj¹cego, 135 wprowadza³a wspólny Polsce i Litwie sejm, którego uchwa³y mia³y odt¹d obowi¹zywaæ w obu krajach; Zachowa³a jednak Litwa sw¹ pañstwowoœæ o ograniczonej suwerennoœci, gdy¿ nadal utrzymywa³a osobn¹ administracjê, w³asne wojsko, skarb, s¹downictwo i prawodawstwo. Podkreœlona zosta³a te¿ odrêbnoœæ narodowa Litwinów przez ustalenie zasady “Obojga Narodów", zachowanej a¿ do koñca istnienia Rzeczypospolitej. Uniê lubelsk¹ nazywaj¹ historycy uni¹ realn¹ (za S. Kutrzeb¹). Tymczasem realnoœæ ta polega³a jedynie na wspólnym w³adcy, jednym sejmie i wspólnej polityce zagranicznej. Skoro pañstwo litewskie nie przesta³o istnieæ, lepiej chyba okreœliæ uniê lubelsk¹ jako uniê federaln¹, jako ¿e polega³a ona na federacji dwóch pañstw. Federacja, czyli zwi¹zek miêdzy dwoma lub kilkoma pañstwami, polega na ustanowieniu wspólnej najwy¿szej w³adzy dla pañstwa federacyjnego i jednoczesnym ograniczeniu suwerennoœci pañstw sk³adowych na rzecz organów w³adzy centralnej. Unia lubelska nie by³a zwi¹zkiem dwóch równorzêdnych pañstw, o czym œwiadczy chocia¿by to, ¿e odt¹d nowo obrany król polski automatycznie zostawa³ w³adc¹ Litwy i przy tym nigdy — wbrew ¿yczeniom Litwinów — nie bywa³ podnoszony na Wielkie Ksiêstwo Litewskie. Litwa stawa³a siê pañstwem drugorzêdnym i choæ przy elekcji nowego króla nie mia³a zwykle nic do powiedzenia, jednak usi³owa³a wobec silniejszego partnera zachowaæ w³asne zdanie. Nastêpstwa unii lubelskiej, w naturze swej dwoiste: dobre i z³e, mia³y dla Litwy, jak i dla ca³ej Rzeczypospolitej donios³e znaczenie. Unia lubelska w przeciwieñstwie do antykrzy¿ackiej unii 1386 r. by³a antymoskiewska. Tak jak w 1386 r., tak i w 1569 r. Litwa zawieraj¹c uniê spodziewa³a siê umocniæ swe pañstwo przy pomocy Polski. Przez uniê 1569 r. Polska zosta³a wci¹gniêta do wojen przeciw Moskwie, maj¹cych na celu obronê litewskiego panowania na Bia³orusi i polskiego na Ukrainie. Zawieraj¹c uniê lubelsk¹ panowie i bojarzy litewscy zatroszczyli siê i o to, aby monarcha zatwierdzi³ im wszystkie dotychczasowe przywileje. Od ka¿dego nowo obranego w³adcy wymagano nastêpnie nie tylko potwierdzenia, ale i rozszerzenia przywilejów, przedstawiano mu do podpisu artyku³y gwarantuj¹ce poszanowanie dotychczasowych praw i ustroju i zobowi¹zywano do wype³nienia okreœlonych “warunków umówionych" (tzw. pacia conventa), czyli ró¿nych ¿yczeñ szlachty dotycz¹cych spraw pañstwowych. Tym sposobem w³adza hospodarska s³ab³a coraz bardziej, uzale¿niana od sejmu, od senatu, od szlachty. Ale z rozszerzeniem i ugruntowaniem wp³ywów szlachty na rz¹dy nie sz³o w parze wzmocnienie w³adzy pañstwowej. Przeciwnie, ma³e wyrobienie obywatelskie szlachty, jej egoizm stanowy, chorobliwa 136 wrêcz troska o w³asn¹ “z³ot¹ wolnoœæ" i paniczny lêk przed “abso-lutum dominium" monarchy prowadzi³y do rozprzê¿enia i anarchii w pañstwie. Bieg dziejów, jak wiadomo, przekreœli³ skutki polityczne unii lubelskiej. Ale nie unicestwi³ jej dodatnich nastêpstw w dziedzinie rozwoju kulturalnego ziem W. Ks. Litewskiego i na tym polu pozostawi³ bogat¹ oraz ¿ywotn¹ spuœciznê. DEMOKRACJA SZLACHECKA I PAÑSKA ANARCHIA NA PRZE£OMIE XVI I XVII WIEKU Przed uni¹ jeszcze, w latach 1564—1566, nast¹pi³o zrównanie spo³ecznoœci szlacheckiej na Litwie pod wzglêdem prawnym. Przyk³ad szlachty polskiej, która w po³owie XVI w