Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.
dziecko z silnym ojcem. Będąc słabszym osobnik musi okazywać partnerowi więcej uczuć, niż sam otrzymuje. Zależność rodzi często nie uświadomioną wrogość, szczególnie wtedy gdy relacja ma postać autokratycznego stosunku. Powstaje w tych warunkach konflikt między wrogością bądź niechęcią a tendencją do emitowania uczuć w odniesieniu do silniejszego partnera. Konflikt powyższy ma niewątpliwie reperkusje w strukturze i funkcjach charakteru. Może on rozluźniać jego spoistość, osłabiać zbieżność między aktualną samooceną, ja idealnym i racją własną, implikować tworzenie się mechanizmów obronnych redukujących i przywracających jednostce względną równowagę. b) Jednostka w swoich stosunkach z otoczeniem przejawia tendencję do powtarzania tych zachowań, które prowadziły ją do celu i skojarryły się z przyjemnymi uczuciami, oraz tych, które służyły jej do unikania kar i niepokoju. Szczególnie te drugie zachowania wykazują dużą stabilność i sztywność. Przypuśćmy, że dziecko dla uniknięcia kar ze strony surowego ojca nauczyło się zachowań zależnych, przymilnych, submisyjnych. Zachowania te mogą ulec generalizacji wobec innych osób budzących lęk. Powtarzanie takich "bezpiecznych" odruchów może wszakże wy lss wołać negatywną ocenę ze strony otoczenia, kolegów, a równieź wyzwalać ujemną samoocenę. Konflikt, jaki występuje w tym przypadku, ma charakter dość intensywny, trwały i trudny jest on do rozwiązania dla samej jednostki. Jednostka w procesie psychoterapii może zdobyć wgląd w funkcję swoich zachowań, "przeuczyć się" i reagować mniej zależnie i submisyjnie. Zmiana zachowania oraz równoległa poprawa samooceny może zlikwidować ten konflikt i podnieść poziom integracji charakteru. c) Istotne konflikty w strukturze charakteru jednostki związane są ze stosunkiem jednostki do grupy, społeczeństwa i siebie samej. Jednostka staje niekiedy w sytuacji wyboru, w której musi zdecydować się, czy kierować się w swym działaniu motywami społecznymi, czy osobistymi, np. czy zdradzić przyjaciela, grupę i siebie ratować, czy odwrotnie? Na tej zasadzie wyodrębnia się jednostki o charakterach uspołecznionych i egoistycznych. Konflikt powyższy naleźy rozpatrywać na płaszczyźnie kontrowersji między samooceną a racją własną. Doraźna racja własna jednostki moźe w niektórych przypadkach być sprzeczna z samooceną, np. jednostka za cenę uratowania swej egzystencji fizycznej traci wiarę w siebie, szacunek dla własnej osoby. Ten typ kon$iktu znalazł świetny obraz literacki w Lordzie Jimie Conrada. Tego typu rysy i pęknięcia w strukturze charakteru są mniej lub bardziej trwałe i silne. Niektóre kon$ikty tego rodzaju mogą rozbić spoistość charakteru, wywołując zanik lub utratę racji własnej, pozytywnej samooceny, prowadząc nawet do aktów samobójczych. STAŁOŚĆ I ZMIENNOŚĆ CHARAKTERU Można wyodrębnić charakter stały, skrystalizowany, zorganizowany wewnętrznie od charakteru zmiennego, determinowanego silnie przez wpływy zewnętrzne. W charakterze stałym ja pierwotne, obraz własnej osoby, racja własna są silnie zarysowane i ściśle ze sobą powiązane. Elementy te są odporne na wpływy zewnętrzne. Osobnicy o charakterze stałym reprezentują osobowość samosterowalną. Charakter stały posiadają zarówno jednostki przyjęte, kochane, jak i odrzucone. Charakter produktywny, jak i charakter autorytarny w ujęciu Fromma zaliczyć można do charakterów stałych. Charakter zmienny odznacza się słabo skrystalizowanymi elementami, mianowicie ja pierwotne, samoocena, racja własna są tu dość plastycznie powiązane. Elementy te poddają się łatwo oddziaływaniom społecznym. Osobnicy o charakterze zmiennym mogliby być zakwalifikowani do typu other directed wyodrębnionego przez RiesmanaZ. Riesman podkreśla: "U typu skierowanego na innych nie ma wyraźnego rdzenia ja"3 oraz: "Ten sposób utrzymania się w łączności z innymi prowadzi do ścisłego konformizmu w zachowaniu się wskutek szczególnej wrażliwości na reakcję i życzenia innych"4. W typologii Fromma osobowość merkantylna jest silnie zdeterminowana przez sytuacje i warunki społeczne przejawiając znaczną zmien Z D. Riesman, N. Glazer, R. Denney, The lonely crowd, New York 1956. ' D. Riesman, N. Glazer, R. Denney, op. cit., s. 185. ° D. Riesman, N. Glazer, R. Denney, op. cit., s. 37-38. 189 rość. "Jestem taki, jakim chcecie mnie widzieć" - oto dewiza i zasada tego typu