Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.

Ekonomiści weryfikujący prawa ekonomiczne nie mają tak komfortowych warunków. Nie mogą przeprowadzać kontrolowanych eksperymentów, jak to czynią chemicy czy biologowie, ponieważ nie mają możliwości łatwego kontrolowania innych ważnych czynników. Podobnie jak astronomowie czy meteorologowie na ogół muszą się zadowalać samą tylko obserwacją. Jeżeli jesteśmy żywotnie zainteresowani odziaływaniem zastosowanego w 1982 r. podatku od benzyny na zużycie paliw, zirytuje nas fakt, że w tym samym roku, w którym nałożono ów podatek, zmniejszyła się wielkość samochodów. Niemniej jednak, musimy starać się wyodrębnić efekt podatku, próbując sobie wyobrazić, co by się stało, gdyby "wszystkie inne czynniki pozostały niezmienne". Możemy dokonać obliczeń korygujących wpływ zmiany wielkości pojazdów. Jeżeli korekt takich nie wprowadzimy, nie będziemy mogli właściwie zrozumieć efektów opodatkowania benzyny. Błąd logiczny post hoc ergo propter hoc Jeden z najbardziej powszechnych przykładów niemożliwości zachowania "pozostałych elementów" bez zmiany występuje w związku z błędem logicznym post hoc. Dobrze to ilustruje błąd popełniany przez znachora, mniemającego, że po to, by zabić nieprzyjaciela, potrzeba zarówno czarów, jak i odrobiny arszeniku. Albo błąd reportera, który powiada, że ponieważ najwyższa stopa umieralności spośród wszystkich stanów występuje na Florydzie, musi to być strasznie niezdrowy obszar. Oto wyjaśnienie logicznego błędu post hoc3. Fakt, że wystąpienie zjawiska A zaobserwowano przed wystąpieniem zjawiska B, nie stanowi dowodu, że zjawisko A jest przyczyną zjawiska B. Wnioskowanie, że "po czymś" oznacza "z powodu czegoś", jest równoznaczne z popadaniem w błąd logiczny post hoc. Czy błędu tego możemy uniknąć, gromadząc większy zasób danych? Nie. Gdybyśmy nawet dysponowali statystyką umieralności za tysiąc lat i tak na tej tylko podstawie nie moglibyśmy orzec, dlaczego stopa zgonów na Florydzie jest tak wysoka. Powinniśmy natomiast przeprowadzić skrupulatną analizę i przyjąć, że "inne rzeczy" poza samym tylko zamieszkiwaniem na Florydzie "pozostają bez zmiany". Musielibyśmy utrzymać na nie zmienionym poziomie takie "inne" czynniki, jak rozkład wieku mieszkańców w każdym stanie, albo wprowadzić odpowiednią ich korekturę. Dopiero po skorygowaniu liczb tyczących umieralności ze względu na rozkład ludności wedle wieku, płci, uprzedniego narażenia na różne zagrożenia zdrowia oraz inne tego rodzaju czynniki, możemy się przekonać, czy Floryda jest miejscem zamieszkiwania zdrowym czy też niebezpiecznym dla zdrowia. Całość i część: logiczny "błąd złożenia" '' a! •TJ1--' ••: r Czyście kiedy zauważyli, że miłośnicy piłki nożnej wstają z miejsc podczas emocjonującego meczu, żeby lepiej widzieć; ale kiedy wszyscy wstają, na ogół wcale nie widać lepiej? Motorem takich zachowań jest coś, co logicy nazywają "błędem złożenia", a co definiuje się w sposób następujący. Błąd złożenia ma miejsce wtedy, gdy to, co jest prawdziwe w odniesieniu do części, z tej wyłącznie przyczyny uznawane jest za nieuchronnie prawdziwe dla całości. Poniższe przykłady to stwierdzenia prawdziwe, które jednak mogą zaskoczyć tych, którzy popełniają logiczny błąd złożenia. • Jeżeli wszyscy farmerzy usilnie pracują, a przyroda współdziała z nimi, co prowadzi do rekordowo wysokich zbiorów, łączny dochód z gospodarstw rolnych prawdopodobnie spadnie. • Wyższe ceny w jednej gałęzi mogą przynieść korzyść przedsiębiorstwom w tej gałęzi, jeśli jednak ceny wszystkich rzeczy kupowanych i sprzedawanych wzrosną w tej samej proporcji, nikt się nie znajdzie w korzystniejszej sytuacji niż przedtem. 3 W logice nazywa się to błędem logicznym post hoc, ergo propter hoc (w przekładzie: ^ponieważ nastąpiło to po tym, przeto na pewno z powodu tego"). Ekonomia t. • Obniżenie przez Stany Zjednoczone ceł na towary importowane może być dla nich korzystne, nawet jeśli inne kraje ceł nie obniżą. • Przedsiębiorstwu może się opłacić prowadzenie działalności gospodarczej przy cenach znacznie niższych od pełnych kosztów. • Dążenie poszczególnych osób do zwiększenia swoich oszczędności w fazie depresji może doprowadzić do zmniejszenia łącznych oszczędności całego społeczeństwa. W dalszym ciągu wykażemy, że te pozorne paradoksy są przykładami logicznego błędu złożenia. Nie są to żadne magiczne formułki ani ukryte sztuczki. Są to raczej przykłady z dziedziny ekonomii, z dziedziny, w której to, co zdaje się być prawdziwe w odniesieniu do poszczególnych jednostek, nie zawsze bywa prawdziwe w odniesieniu do społeczeństwa jako całości. Podobnie to, co wydaje się być prawdą w odniesieniu do wszystkich razem, może być fałszywe w odniesieniu do każdego z osobna. Kończąc swoje studia, będziecie mogli sprawdzić podane tutaj przykłady, aby zobaczyć, jak są one powiązane z logicznym błędem złożenia. Subiektywność Teoria jest podstawowym narzędziem porządkowania faktów. Ale nawet w tak zwanych ścisłych naukach fizycznych to, w jaki sposób postrzegamy obserwowane fakty, zależy od noszonych przez nas okularów teorii. Kiedy jesteśmy młodzi, nasze umysły są otwarte na nowe pojęcia. Noworodek widzi światło, ale jeszcze nie postrzega, że układ promieni świetlnych kształtuje pewne przedmioty. W miarę wzrostu, dziecko zaczyna rozpoznawać rodziców, pokarm, psy: organizuje ono doświadczenie w pewien pogląd na rzeczywistość. Niestety, ucząc się otaczającego nas świata, rychło stajemy się więźniami naszej własnej wiedzy. Wzrastając na planecie zwanej Ziemią, moglibyśmy sądzić, że reszta wszechświata obraca się wokół nas. Albo też, ponieważ żyjemy w gospodarce kapitalistycznej, możemy mieć trudności z sympatyzowaniem z innymi ustrojami gospodarczymi czy bodaj z ich zrozumieniem. To samo jest prawdą w odniesieniu do naukowców. I oni, tak jak inni ludzie, są więźniami swych wyobrażeń teoretycznych a priori. Dobre opanowanie fizyki Newtonowskiej może im utrudniać zrozumienie nowszych teorii względności. Dlatego właśnie nauka należy do młodych. Starzy "wiedzą" zbyt wiele rzeczy, od których nie mogą się uwolnić. Dla ilustracji, posłuchajmy Maxa Plancka, laureata Nagrody Nobla, fizyka słynnego dzięki odkryciu rewolucyjnej teorii kwantów. W swojej Scientific Autobiography Pianek opisuje to, co zaobserwował w odniesieniu do rozwoju fizyki. "Doświadczenie to stało się dla okazją do stwierdzenia pewnego faktu, moim zdaniem, bardzo godnego uwagi: nowa prawda naukowa triumfuje nie dlatego, że jej oponenci zostali przekonani i zrozumieli ją, ale raczej dlatego, że z biegiem czasu wymierają oni i rośnie nowe pokolenie, które jest z nią dobrze obeznane". Rys. 1.2