Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.

Zbudowana została w latach 1558-1589 według projektu Piotra Barbona i Pawła Domeniciego. Obecnie znajdują się w niej zbiory Muzeum Historycznego. Na szczególną uwagę zasługuje twórczość Bernarda Meratyna, nadwornego architekta króla Augusta III. Dziełem Meratyna były Sobór św. Jura we Lwowie oraz ratusz i kościół NMP w Burzeczu. W dziedzinie sztuki malarskiej najwięcej zabytków zachowało się w okolicach Lwowa i Przemyśla. 13Zob. W. Wiłczyński, Leksykon kultury ukraińskiej, cyt. wyd., s. 21. Rozdział dzi ewi ąty UKRAIŃSKIE POWSTANIE U SCHYŁKU I RZECZYPOSPOLITEJ ¦juejszą sakral- skiego ;. nćski) .-. 1558- e w niej ernarda bór św. carskiej Polsko-ukraińskie stosunki na Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej w znacznym stopniu zdeterminował narastający kryzys państwowości polskiej. W pierwszej połowie XVIII stulecia utrwalił się w świadomości polskich elit społecznych stereotyp Ukrainy jako siedziby „wszelkiego łotrostwa i hultajstwa". Przyzwyczajono się, że docierające stamtąd wiadomości są zawsze złe. W Kozakach widziano czynnik destrukcyjny, zagrażający bezpieczeństwu wewnętrznemu państwa. W świetle doniesień prasowych życie na tych terenach było bardzo niebezpieczne. Brak informacji puentowano z ulgą: .X Ukrainy, z Wołoch, z Podola z łaski bożej cicho"1. W tzw. województwach ruskich, czyli ukraińskich (bracławskim, kijowskim, podolskim, wołyńskim), rozwijało się osadnictwo. Zainteresowani nim byli wielcy magnaci posiadający tu swoje majątki. W drugiej połowie XVIII stulecia powstały tu wielkie latyfundia Potockich, Czartoryskich, Zamoyskich, Lubornirskich, Branickich, Sanguszków i Koniecpolskich. Z licznymi destrukcyjnymi zjawiskami wewnętrznymi integralnie wiązał się rosnący wpływ Austrii, Rosji, Prus i Francji na życie polityczne Rzeczypospolitej. Po śmierci w 1733 r. króla Augusta II powrócił do kraju Stanisław Leszczyński. Przy poparciu swego zięcia, francuskiego króla Ludwika XV, wybrany został na króla Polski. Podczas tzw. polskiej wojny sukcesyjnej stronnicy króla Stanisława Leszczyńskiego zostali wyparci przez wojska rosyjskie i saskie do Gdańska, skąd król powrócił do Francji. Sasi i Rosjanie wprowadzili na tron Augusta III2. W maju 1734 r. w województwie bracławskim na Prawobrzeżu doszło do zbrojnego wystąpienia setnika Werłana. Później przeniósł się on na Wołyń i Podole. Po trzech miesiącach wojska koronne wyparły Werłana - prawdopodobnie w kierunku Wołoszczyzny3. 1 K. Maliszewski, Obraz świata i Rzeczypospolitej w polskich gazetach rękopiśmiennych z okresu późnego baroku, Toruń 1990, s. 91, 92. 2 Na Zachodzie wojna popierającej Leszczyńskiego Francji przeciw stojącej po stronie Augusta IH Austrii zakończyła się w 1735 r. pokojem w Wiedniu. ' W. A. Serczyk, Historia..., s. 148. WOJNY I SOJUSZE Od tego czasu nasilił się zbrojny opór chłopski, który - z różnym natężeniem - trwał do lat siedemdziesiątych XVIII w., tworząc poważne zagrożenie na Kresach Południowo-Wschodnich. Zbiegli z różnych terenów chłopi oraz Kozacy z Lewobrzeża, Prawobrzeża i Zapo-roża, nazywani hajdamakami, atakowali osady, a nawet miasta, gdzie grabiono towary. Pierwsza duża fala ruchu hajdamackiego pojawiła się na Ukrainie na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych. Kolejna miała miejsce po upływie dekady - latem 1750 r. W samym tylko województwie bracławskim spustoszono wówczas dwadzieścia siedem miast i sto jedenaście wsi4. U źródeł tego ruchu były wprawdzie nadmierna eksploatacja i niesprawiedliwe traktowanie biedoty wiejskiej, niemniej jednak brutalne metody działania i cele hajdamaków niczym się nie różniły od zwykłego rozbójnictwa. Największe, najlepiej zorganizowane grupy wysuwały hasła walki o przywrócenie Kozakom wolności, obrony prawosławia oraz usunięcia z ukraińskiej ziemi Polaków i Żydów. Wzrost aktywności hajdamaków zbiegł się z okresem osłabienia władzy państwowej. Do najbardziej znanych dowódców hajdamackich należy zaliczyć Sawę Czałego, który wcześniej był w milicji Czetwertyńskich, potem został podkomendnym Werłana, a w końcu służył w wojsku koronnym. Został zabity przez Hnata Hołego, wysłanego przez Zaporoże; jego dramatyczne życie opisują pieśni historyczne oraz tragedia I. Karpenki-Karego Sawa Czafyf. Ruch hajdamacki ogarnął tereny położone na styku granic Polski, Rosji i Turcji, a także podległych tej ostatniej ziem chanatu krymskiego. Hajadamacy często korzystali ze wsparcia Kozaków z Siczy zaporoskiej, dostarczających broń w zamian za udział w zyskach z grabieży. Zaniepokojona tym była nie tylko szlachta polska, ale i władze rosyjskie. Biedota kozacka dostrzegała natomiast pewną szansę na zbrojną osłonę przed dalszym ograniczaniem jej praw oraz przed degradacją do roli chłopów pańszczyźnianych. Już na początku lat czterdziestych we wschodniej części Podkarpacia nasiliło się także zbójnictwo tzw. opryszków6. Wśród przywódców grup opryszków wyróżnił się Ołek-sy Dowbusz, który początkowo grasował w okolicach Kołomyi na Pokuciu, skąd został wyparty przez ścigające go oddziały polskie na Bukowinę. Od 1741 r. przerzucał swoich opryszków na Podole, gdzie popierany przez ubogich chłopów, zajmował się grabieżą majątków szlacheckich7. Po jego śmierci najgroźniejsze były zgrupowania Wasyla Baju-raka i Iwana Bojczuka, działające w okolicach Kołomyi, Doliny oraz Kosowa. Władysław A. Serczyk zwraca uwagę, że wbrew rozpowszechnionym opiniom oprysz-kowie i hajdamacy z reguły ograniczali się do rabowania, ale nie mordowali swoich ofiar. Natomiast po schwytaniu przez Polaków poddawani byli torturom8. 4 Słowo „hajdamaka", pochodzące z języka tureckiego, oznaczało dawniej „napastnik", „rozbójnik". 5 W. Wilczyński, Leksykon kultury ukraińskiej, cyt. wyd„ s. 41. 6 Ruch „opryszków" (od łac. oppressor - ciemiężyciel, napastnik) przypominał działania „Janosików" tatrzańskich. „Opryszkowie" już od połowy XVI w. napadali na dwory i bogatsze gospodarstwa chłopskie, a niekiedy rozdawali częs'ć łupów biednym (W. A. Serczyk, op. cit, s. 147, 148). 7 W. A. Serczyk, Hajdamacy..., s. 128. 8 Tamże, s. 189; tegoż, Historia..., s. 150. jUSZE Ukraińskie powstanie u schyłku I Rzeczypospolitej 105 I do lat chod-f t Zapo->lowary. rie lat 11750 r. I siedem oatacja idziała- fksze, Swolno- >ej. Do wcze-służył e: jego [zafyf. i także parcia abie-zacka I praw :tak-kOłek-I został koich bieżą kBaju- i ofiar. ;ow ie, a Dzięki poparciu carycy Katarzyny II i pod wyraźną presją stacjonujących w Rzeczypospolitej wojsk rosyjskich na polskim tronie zasiadł w 1764 r. Stanisław August Ponia-towski, wywodzący się z obozu politycznego tzw. Familii. Sejm konwokacyjny wprowadził nowy regulamin obrad sejmowych: zakaz przysięgania na instrukcje sejmikowe oraz zasadę głosowania większością w sprawach skarbowych