Życie pisze najbardziej oryginalne, najbardziej komiczne, a jednocześnie najbardziej dramatyczne scenariusze.

Interpretacja prawa natury przez strony konfliktu nie prowadzi do rozstrzygnięć, do przywracania sprawiedliwości, gdyż bycie sędzią we własnej sprawie wiąże się ze stronniczością. Niezbędny jest zatem znany i uznany autorytet, który zdolny byłby do bezstronności. Idąc w ślady swego mistrza Richarda Hookera, Locke przyjmuje, że autorytet taki wymaga powołania legislatywy w postaci jakiegoś ciała kolektywnego, które stanowi prawa, obowiązujące wszystkich członków społeczeństwa obywatelskiego. Społeczeństwo obywatelskie działa zgodnie z ustaleniami i wolą większości. Nie znaczy to oczywiście, by prawo tworzone przez legislatywę mogło być sprzeczne z podstawowymi niezbywalnymi uprawnieniami ludzi czy generalnie z prawem naturalnym. Jednak wskazanie na znaczenie zasady większości przy tworzeniu prawa i innych działaniach ciała politycznego wprowadza wątek łączący J. Locke, Traktat drugi...,dz. cyt., §95, s. 231. 22 WOLNOŚĆ I DEMOKRACJA ze sobą tradycję antyczną i nowożytne tendencje w filozofii politycznej. Zasada większości jest skierowana przeciwko zasadzie władzy absolutnej, nie przesądza jednak formy rządu, choć powiązana z zasadą reprezentacji ogranicza dopuszczalne ustroje do takich, które pozostają w zgodzie z umową społeczną, a więc respektują zasadę suwerenności ludu, mają charakter reprezentatywny i honorują uprawnienia naturalne. Nie oznacza to, że Locke jest zwolennikiem nieograniczonego prawa wyborczego, które dawałoby każdemu uprawnienie do udziału w powoływaniu ciała przedstawicielskiego, lecz opowiada się za cenzusem majątkowym i proporcjonalną reprezentacją okręgów wyborczych. Oparty na tych zasadach ustrój może mieć naturę monarchii konstytucyjnej, republiki czy oligarchii. Wskazanie na władzę ustawodawczą jako najważniejszą obok dwóch innych: wykonawczej, której zadaniem jest wykonywanie praw i utrzymywanie ich w mocy, oraz władzy federatywnej, której funkcja polega na decydowaniu o wojnie i pokoju, i - jak byśmy dzisiaj powiedzieli - na prowadzeniu polityki zagranicznej, świadczy o znaczeniu, jakie Locke przywiązuje do istnienia i działania instytucji tworzącej prawo jako podstawy porządku społecznego i politycznego, w którym obywatele cieszą się wolnością indywidualną i polityczną w ramach prawa. Co istotne, Locke podkreśla znaczenie rzeczowego i podmiotowego rozdziału władzy prawodawczej i wykonawczej, natomiast przyjmując rzeczowe rozdzielenie władzy wykonawczej i federatywnej, uznaje za zasadne, z punktu widzenia spójności polityki, sprawowanie jej przez te same podmioty (osoby). Władza federatywna, odmiennie niż władza wykonawcza, nie polega na wcielaniu prawa w życie, lecz na działaniu uwzględniającym konkretne okoliczności, dążenia i interesy tych, z którymi ma się do czynienia poza własnym społeczeństwem (cudzoziemcy). Mądrość i zręczność to podstawa działania osób sprawujących władzę federatywna. Prowadzenie polityki, w której umiejętność przewidywania i świadomość ograniczeń wynikających z działania w warunkach niepewności mają znaczenie największe, Locke wiąże przede wszystkim z polityką zagraniczną, ze sferą stosunków pomiędzy różnymi społeczeństwami politycznymi. Zasada większości, która stanowi jedną z podstaw ustroju demokratycznego, jest równoważona przez prawo naturalne, które wyzna- WOLNOŚĆI DEMOKRACJA 23 cza ramy i treść zasad prawa tworzonego przez ciało przedstawicielskie. Stanowisko Locke'a stanowi klasyczną próbę pogodzenia ze sobą dwóch odmian wolności. Stan natury, jak wspomnieliśmy, jest stanem społecznym. Co sprawia, że relacje społeczne istnieją w tej przedpolitycznej formie społeczeństwa? Związane one są z własnością. Własność bowiem ucieleśnia wzajemne odnoszenie się do siebie ludzi, jako tych, którzy dysponują sobą, a więc mają świadomość własnej odrębności i niezależności wobec innych, i świadomość ich odrębności i niezależności wobec siebie, czyli uznają wzajemnie swą wolność. Dotyczy to także, a właściwie przede wszystkim, rzeczy materialnych, które jako należące do kogoś, nie stanowią już cząstek natury, lecz wskazują na człowieka, który je posiada. Może on wymienić tę rzecz na inną, podarować ją czy wypożyczyć, a więc postępować ze względu na innych ludzi. Rzecz jest czyjąś własnością, bo jest związana z uprawnieniem, mającym swe pierwotne źródło w przywłaszczeniu części przyrody dzięki pracy, i, co bardzo istotne, w respektowaniu go przez innych ludzi. Jest to równoznaczne z istnieniem wzajemnych odniesień między ludźmi, czyli społecznym charakterem ich relacji. Wprawdzie relacje te nie mają charakteru bezkonfliktowego, gdyż własność, a ściślej uprawnienia naturalne, które nadają czemuś charakter własności, różnie mogą być interpretowane przez ludzi, lecz nie konflikty są podstawą wzajemnych odniesień między nimi. Raczej stanowią dla nich przeszkodę. Stąd rodzi się potrzeba ich usunięcia lub zredukowania poprzez zobiektywizowaną, bezstronną interpretację. Pierwotna forma społeczeństwa cywilnego (niepolitycznego) wykazuje zbyt wiele cech stanu „wojny wszystkich ze wszystkimi". Przejście do społeczeństwa politycznego czy obywatelskiego w rezultacie milczącej zgody okazuje się konieczne. Należy to rozumieć jako uznanie potrzeby istnienia politycznych form więzi międzyludzkich jako warunku utrzymania i rozwoju ładu społecznego, jako podstawy trwałości więzi społecznych opartych na dążeniu do zaspokojenia własnych potrzeb i realizacji własnych interesów (niekoniecznie całkowicie jednostkowych, bo przecież mogą to być interesy rodziny). Społeczeństwo obywatelskie (polityczne), czyli państwo, jest warunkiem koniecznym istnienia i trwałości społeczeństwa cywilnego 24 WOLNOŚĆ I DEMOKRACJA (niepolitycznego). Społeczeństwo obywatelskie nie jest skutkiem przemian w społeczeństwie cywilnym, lecz nową jakościowo, odrębną formą bytu społecznego. Społeczeństwo cywilne pozostaje sferą realizacji interesów jednostkowych, lecz ulega przekształceniu, gdyż znajduje oparcie w instytucjach politycznych. Wskazanie na wagę politycznej formy współpracy ludzi ujawnia antyczny aspekt myśli Locke'a, wsparty refleksją chrześcijańską12